Κοινωνική νοημοσύνη: «Το δίλημμα του φυλακισμένου»

Γράφει ο Π. Ιωακείμ

Ένα από τα χαρακτηριστικά φαινόμενα που μελετά η πολιτική επιστήμη στον τομέα της ανάλυσης της ατομικής συμπεριφοράς σε σχέση με το κοινό συμφέρον είναι το λεγόμενο «Δίλημμα του φυλακισμένου».

Το πρόβλημα εδράζεται στην πολυπλοκότητα των επιπτώσεων του ανθρώπινου εγωισμού στη διαμόρφωση κοινής πολιτικής και αποτελεί το διασημότερο πρόβλημα στη θεωρία
των παιγνίων. Ως γνωστόν, η θεωρία των παιγνίων απαιτεί ιδιαίτερες νοητικές ικανότητες και αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο στο σχεδιασμό αποτελεσματικής (νικηφόρας) στρατηγικής στον κοινωνικό στίβο.

Το δίλημμα πρωτοδιατυπώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1950 από δύο Αμερικανούς μαθηματικούς, τους Merrill Meeks Flood και Melvin Dresher που εργάζονταν στη RAND Corporation, το ερευνητικό κέντρο που τροφοδοτούσε  με μελέτες προηγμένης στρατηγικής τις Αμερικανικές Ένοπλες δυνάμεις. Το ερευνητικό κέντρο ήθελε μελέτες στη θεωρία των παιγνίων με σκοπό την χρησιμοποίησή τους σε ενδεχόμενο πυρηνικό πόλεμο. Οι Flood και Dresher ανακαλύπτουν ένα απλό μαθηματικό μοντέλο σε μορφή παιγνίου στο οποίο οι δύο παίκτες μπορούν είτε να προδώσουν ο ένας τον άλλον είτε να συνεργαστούν μεταξύ τους. 

Τον ίδιο χρόνο, ο διάσημος μαθηματικός του Πανεπιστημίου του Princeton Albert William Tucker (καθηγητής του νομπελίστα John Nash) απευθυνόμενος σε καθηγητές ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο του Stanford, χρησιμοποιεί ένα παράδειγμα με φυλακισμένους και ποινές με σκοπό να κάνει πιο κατανοητό στο κοινό το παίγνιο των Flood και Dresher. Από τη διάλεξη του Tucker και μετά, το διάσημο παίγνιο ονομάζεται ‘Δίλημμα του Φυλακισμένου’.

Το πρόβλημα απεικονίζεται διαγραμματικά στο επόμενο σχήμα 1 και έχει ως εξής:

Δύο άνθρωποι Α και Β είναι ύποπτοι για την τέλεση ενός εγκλήματος. Η αστυνομία δεν έχει επαρκή στοιχεία για την ενοχή τους  και για ο λόγο αυτό ο  ανακριτής καλεί τον Α στο γραφείο του και του λέει: Αν ομολογήσεις ότι κάνατε το έγκλημα και ο Β δεν ομολογήσει θα αφεθείς ελεύθερος ενώ ο Β θα κάνει 20 χρόνια φυλακή. Αν όμως και ο Β ομολογήσει τότε και οι δύο θα φυλακιστείτε για 5 χρόνια. Αν δεν μιλήσεις και ομολογήσει ο Β, οι όροι αντιστρέφονται: ο Β θα αφεθεί ελεύθερος και εσύ θα μείνεις στη φυλακή για 20 χρόνια. Αν όμως και οι δύο δεν ομολογήσετε θα φυλακιστείτε και οι δύο μόνο για ένα χρόνο, λόγω έλλειψης στοιχείων. Την ίδια συζήτηση κάνει και με τον Παίκτη Β. Ο Α και ο Β δεν συναντιούνται και δεν επικοινωνούν μεταξύ τους.

Ας έρθουμε στη θέση του παίκτη Β. Σκέπτεται: Αν ο Α έχει ομολογήσει, εμένα με συμφέρει να ομολογήσω γιατί αν το κάνω θα φάω 5 χρόνια ενώ αν δεν το κάνω θα κάτσω στη φυλακή 20 χρόνια. Αν δεν έχει ομολογήσει, πάλι με συμφέρει να ομολογήσω γιατί θα αφεθώ ελεύθερος ενώ αν δεν το κάνω θα κάτσω ένα χρόνο στη φυλακή. Άρα ό,τι και να κάνει ο Α εμένα με συμφέρει να ομολογήσω. Φωνάζει τον δεσμοφύλακα και του λέει ότι θα ομολογήσει. Όμως και ο Α σκέφτεται με τον ίδιο τρόπο και ομολογεί. Συνεπώς και οι δύο θα κάτσουν 5 χρόνια στη φυλακή. Πόσο λογική ήταν η επιλογή τους;

Αν θεωρήσουμε ότι και οι δύο σκέφτηκαν να μεγιστοποιήσουν το συμφέρον τους, η επιλογή τους ήταν λογική. Ήλπιζαν και οι δύο ότι ο άλλος δεν θα ομολογήσει και θα αφήνονταν ελεύθεροι. Τα ήθελαν όλα για τον εαυτό τους. Να κερδίσουν όσο μπορούν περισσότερα ή έστω να υποστούν όσο το δυνατόν λιγότερη ζημιά. Βεβαίως, η επικράτηση του προσωπικού συμφέροντος δεν έφερε το καλύτερο αποτέλεσμα και για τους δύο, δηλαδή να μην καρφώσει ο ένας τον άλλο και να υποστούν τη μικρότερη ποινή με ένα χρόνο φυλάκισης ο καθένας.

Σχήμα 1 : «Το δίλημμα του φυλακισμένου»

Πηγή: Encyclopaedia Britannica, 2006

Το πρόβλημα γίνεται πολύ πιο δύσκολο με τρεις παίκτες/ ύποπτους, ενώ γίνεται χαοτικό με περισσότερους από 5 παίκτες καθώς η ομάδα των 5 πλησιάζει – αν και απέχει ακόμα αρκετά-  τη ρεαλιστική χαοτική συμπεριφορά των κοινωνικών συνόλων.

Συζητήσεις και σοβαρές αναλύσεις για το Δίλημμα του Φυλακισμένου υπάρχουν σε πολλούς και διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους όπως η Οικονομία, το Δίκαιο, η Κοινωνιολογία, η Ψυχολογία αλλά και η Βιολογία, σε ό,τι αφορά τη μελέτη της συμπεριφοράς μη λογικών βιολογικών συστημάτων. Ορισμένοι  οικονομολόγοι^1,2 διακρίνουν στα πρόσωπα των δύο φυλακισμένων τον homο economicus, τον άνθρωπο που ως βασικό εμπόρευμα έχει τον εαυτό του³ και συμπεριφέρεται έτσι ώστε να μεγιστοποιήσει το κέρδος και να ελαχιστοποιήσει το κόστος αδιαφορώντας για τις κοινωνικές επιπτώσεις, ενώ οι φιλόσοφοι ασχολήθηκαν κυρίως με τα ηθικά διλήμματα των παικτών.

Το δίλημμα του φυλακισμένου εκφράζει την ιδέα ότι αν σε μια κοινωνία τα μέλη της πιστεύουν ότι οι συμπολίτες τους παραβιάζουν τους κανόνες, τότε είναι πολύ πιθανό να τους παραβιάσουν κι αυτοί. Και θα τους παραβιάσουν παρά το γεγονός ότι θα προτιμούσαν κανείς να μην τους παραβίαζε.

Στο «δίλημμα του φυλακισμένου» το πρόβλημα υφίσταται λόγω της μη δυνατότητας συνεννόησης μεταξύ των δύο ανθρώπων. Απαραίτητος όρος για να υφίσταται το δίλημμα είναι η απουσία συνεννόησης λόγω αδυναμίας διαλόγου. Σε όλη την ιστορική πορεία της ανθρωπότητας, ο διάλογος αποτελεί τον καμβά, πάνω στον οποίο υφαίνονται οι ειρηνικές και γόνιμες διαπροσωπικές ή διακρατικές σχέσεις. Για την Ελληνική πραγματικότητα, η έλλειψη κοινωνικού διαλόγου έχει καλλιεργήσει μια αχαλίνωτη επιδίωξη του προσωπικού συμφέροντος. Αυτό μας έχει κάνει μια ανόητη κοινωνία έξυπνων ατόμων, μια κοινωνία όπου η κοινή λογική ....δεν είναι καθόλου κοινή!

1  Foucault, Michel. 2008. The birth of biopolitics: lectures at the Collège de France, 1978-79. Translated by G. Burchell. New York: Palgrave Macmillan.

2  Read, Jason. 2009. "A Genealogy of Homo-Economicus: Neoliberalism and the Production of Subjectivity." Foucault Studies (6):25-36.

3 1993. Becker, G. S. "Nobel Lecture: The Economic Way of Looking at Life." Nobel Foundation. *