Κριτική για τη χρήση των Παγκόσμιων Δεικτών Διακυβέρνησης

Γράφει ο Π. Ιωακείμ

 …Not everything that can be counted counts, and not everything that counts can be counted…

(…Ούτε ό,τι μετριέται είναι πάντοτε σημαντικό, ούτε οποιοδήποτε σημαντικό είναι πάντοτε μετρήσιμο…)

                                                                                                                  Albert Einstein

Αποτελεί αναμφισβήτητο γεγονός ότι οι Παγκόσμιοι δείκτες Διακυβέρνησης (WGI)  είναι ένα πολύ χρήσιμο εμπειρικό μέσο για την παρακολούθηση βασικών κοινωνικών λειτουργιών σε όλες τις χώρες του κόσμου. Δεδομένου ότι η αναφορά στους WGI αποτελεί τη συχνότερη, ίσως, βιβλιογραφική πηγή στη σχετική αρθρογραφία κρίνεται απαραίτητο να εξετάσουμε, έστω και εν συντομία, τις δυνατότητες και τους περιορισμούς αυτού του μέσου. Τι ακριβώς ‘μετράμε’ με αυτούς τους δείκτες, τι σημαίνουν τα αποτελέσματα των μετρήσεων, και πόσο απόλυτοι μπορούμε  να είμαστε για τα εξαγόμενα συμπεράσματα; 

Κατά τους εισηγητές των Παγκόσμιων δεικτών Διακυβέρνησης η σημαντική χρησιμότητα των δεικτών πηγάζει από τους εξής τέσσερις  λόγους:

(α) Παρέχουν πολύ ευρεία κάλυψη λειτουργικών χαρακτηριστικών μιας  χώρας, πολύ μεγαλύτερη από εκείνη που παρέχεται από οποιαδήποτε άλλη μοναδιαία πηγή στοιχείων για τη διακυβέρνηση.

(β) Με τη διαδικασία μεσοστάθμισης στοιχείων από πολλές  διαφορετικές πηγές επιτυγχάνεται  η παροχή τεράστιου πλήθους επί μέρους στοιχείων.

(γ) Η δημιουργία μέσων όρων βοηθά  στην εξομάλυνση αναπόφευκτων ιδιοσυγκρασιακών διαφορών στη διακυβέρνηση  και έτσι να είναι πιο κατατοπιστική και χρηστική από οποιαδήποτε μοναδιαία πηγή στοιχείων για τη διακυβέρνηση.
(δ) Οι εκτιμήσεις της διακυβέρνησης συνοδεύονται (κάτι ασυνήθιστο  στον τομέα αυτό) από ρητή αναφορά στα περιθώρια λάθους. Αυτή η αναφορά  που υποδεικνύει  με διαφάνεια την αναπόφευκτη αβεβαιότητα που ενυπάρχει ι στη μέτρηση της διακυβέρνησης.  

Στο χώρο της θεωρίας σφαλμάτων υπάρχει ο όρος ‘guesstimates’ που προκύπτει από τις λέξεις guess και estimate (υποθέτω και εκτιμώ). Στα Ελληνικά θα μπορούσε να αποδοθεί ως ‘υποθεκτιμήσεις’ και σημαίνει αυτό ακριβώς που δηλώνουν τα δύο συνθετικά του : υποθέσεις, στη βάση κάποιων εκτιμήσεων. Οι εκτιμήσεις δεν αποτελούν μετρήσεις και μπορεί να βασίζονται σε προηγούμενη εμπειρία, σε γενικές πληροφορίες ή σε κάποιες ενδείξεις.

Από τη φύση τους, οι υποθεκτιμήσεις έχουν περιορισμένη εγκυρότητα. Παρά ταύτα, πρέπει να τονίσουμε πως πολύ συχνά, αυτή η διαδικασία- να γίνονται υποθέσεις βάσει εκτιμήσεων- έχει οδηγήσει σε σημαντική βελτίωση επιστημονικών μεθόδων. Τυπικό παράδειγμα εξέλιξης της διαδικασίας των υποθεκτιμήσεων σε επιστημονικό πεδίο είναι η σημερινή Μετεωρολογία. Άλλωστε, ένα σημαντικό τμήμα των ανθρώπινων αποφάσεων και δράσεων βασίζεται σε υποθεκτιμήσεις. Επί παραδείγματι, για την  ειλικρίνεια, τις προθέσεις, την αποφασιστικότητα ή τις ηθικές αντοχές κάποιου ανθρώπου δε μπορούμε παρά να κάνουμε υποθεκτιμήσεις- και βάσει αυτών να προχωρήσουμε σε σχεδιασμό και δράσεις.

Με βάση τα ανωτέρω, οι Παγκόσμιοι δείκτες διακυβέρνησης αποτελούν υποθεκτιμήσεις των ερωτωμένων - πολιτών ή κοινωνικών φορέων- και ως τέτοιοι πρέπει να αντιμετωπίζονται. Αλλά αυτή δεν είναι η μόνη επιφύλαξη για τις δυνατότητες χρήσης και για την εγκυρότητα των WGI. Μερικές από τις κριτικές αφορούν σε καθαρώς μαθηματικά θέματα χειρισμού των στατιστικών στοιχείων. Υπάρχουν όμως και θέματα ευρύτερου κοινωνικο-πολιτικού ενδιαφέροντος.

Μια σοβαρή κριτική είναι ότι τα  πολλά από τα στοιχεία που χρησιμοποιούνται  για τον προσδιορισμό των WGI απεικονίζουν μονόπλευρα τα ενδιαφέροντα της παγκόσμιας οικονομικής ελίτ. Η τεκμηρίωση αυτής της κριτικής είναι ότι πολλές από τις πηγές των στοιχείων είναι εταιρίες που ασχολούνται επαγγελματικά με τον προσδιορισμό επενδυτικού ρίσκου σε διάφορες χώρες για λογαριασμό πολυεθνικών επενδυτικών φορέων. Το πόσο οι έρευνες αυτών των εταιριών μπορούν να αποτελέσουν αντικειμενική βάση προσδιορισμού συνιστωσών της διακυβέρνησης σε μια χώρα είναι κάτι που διάφορα ενδιαφέροντα θα το προσεγγίσουν από διαφορετική πλευρά.

Μια άλλη σοβαρή κριτική για τους Παγκόσμιους δείκτες διακυβέρνησης είναι ότι οι πηγές δεδομένων (πολίτες, φορείς ή εξειδικευμένες εταιρείες) στις οποίες βασίζεται ο προσδιορισμός των  WGI επηρεάζονται υπερβολικά από τις πρόσφατες οικονομικές επιδόσεις, και / ή το επίπεδο ανάπτυξης μιας χώρας. Με άλλα λόγια, πλούσιες ή ταχέως αναπτυσσόμενες χώρες βαθμολογούνται με υψηλότερο βαθμό μόνο και μόνο επειδή έχουν εντυπωσιακή πρόσφατη πορεία.

Μία συχνή κριτική για τους  WGI αφορά στην πολυπλοκότητά τους. Για παράδειγμα, ο δείκτης  ‘ ελέγχου της διαφθοράς’ προκύπτει από το συνδυασμό 23 πηγών μόνο για την Ανατολική Ευρώπη και την Κεντρική Ασία. Ο μεγάλος αριθμός και η ποικιλομορφία των δεικτών, που συνδυάζονται για την παραγωγή ενός ενιαίου δείκτη κάνουν πολύ δύσκολη την κατανόησή του, και αυτό δεν αφορά μόνο στο δείκτη  ‘ελέγχου της διαφθοράς’.

      
Μία σοβαρότατη κριτική για τους δείκτες είναι ότι κινούνται σε ένα χώρο χωρίς θεωρητικά όρια και αξιολογικές αρχές. Δεν είναι, παραδείγματος χάριν, σαφές και γενικά συμφωνημένο, πότε οι φόροι είναι επιθυμητοί και πότε αποτελούν υπερβολική παρέμβαση και εμπόδιο ανάπτυξης.

Σε πολλές περιπτώσεις, η διαδικασία παραγωγής των δεικτών έχει χαρακτηριστεί ως αυθαίρετη: Για παράδειγμα η ομάδα  της World Bank για τον προσδιορισμό των  WGI χρησιμοποίησε  το δείκτη  ‘Οι περιβαλλοντικοί κανονισμοί θα βλάψουν την ανταγωνιστικότητα’ από την Εκτελεστική Δημοσκόπηση του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, αλλά αγνόησε ότι η ίδια η έρευνα που χρησιμοποιεί η World Bank για άντληση των στοιχείων της  δίνει  υψηλές βαθμολογίες σε χώρες με υψηλό επίπεδο προστασίας του περιβάλλοντος!

 
Τέλος, μια άλλη σημαντική κριτική είναι η συστηματική έλλειψη κατευθύνσεων που παράγεται από την ίδια τη σύνθεση των δεικτών. Επί παραδείγματι, υπάρχει δείκτης για τον  τομέα ‘Κράτος Δικαίου’ που βασίζεται στην ερώτηση ‘πόσο ασφαλείς αισθάνονται οι άνθρωποι των επιχειρήσεων για την περιουσία τους’, πράγμα που δεν παράγει καμία κατευθυντήρια πρόταση ή σκέψη. Αντιθέτως, αν η ερώτηση συμπληρωνόταν από το ερώτημα ‘γιατί αισθάνονται έτσι’ θα μπορούσε να οδηγήσει σε κατασκευή δείκτη για την ενδεδειγμένη δράση.

Η χρήση δεικτών για αξιολόγηση και χάραξη πολιτικής αποτελεί ένα σημαντικό μέσο ορθολογισμού στην άσκηση διακυβέρνησης. Αλλά απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή ώστε η ανάγνωση, η ερμηνεία και η χρήση δεικτών να μη γίνεται άκριτα και επιφανειακά. Η φράση του Albert Einstein στην εισαγωγή του παρόντος άρθρου ουσιαστικά προειδοποιεί αφενός για την ανάγκη αποφυγής της αριθμολαγνείας και αφετέρου καλεί για αυστηρότερη επιστημονικότητα στον προσδιορισμό του έγκυρου και του σημαντικού.