Συμμετοχή και κοινωνικός διάλογος

Γράφει ο Π. Ιωακείμ

Α. Εισαγωγή

Β. Η συμμετοχική δημοκρατία

Γ. Οι Επιχειρησιακές αρχές για την προώθηση της συμμετοχικής διαδικασίας

Δ. Ο κοινωνικός διάλογος στον Ευρωπαϊκό χώρο

Α. Εισαγωγή

Η σύγχρονη διακυβέρνηση ασπάζεται το δόγμα της βιώσιμης ανάπτυξης. Η βιώσιμη ανάπτυξη, εκτός από την διαπίστωση της ισχυρής αλληλεξάρτησης κοινωνικών, περιβαλλοντικών και οικονομικών παραμέτρων, προχωρά και σε ανίχνευση των τρόπων διακυβέρνησης που θα
μπορέσουν να υλοποιήσουν το κοινωνικό όραμα για βιώσιμη ανάπτυξη.

 Μια από τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την υλοποίηση της βιώσιμης ανάπτυξης είναι η κοινωνική συμμετοχή. Η διαδικασία αυτή, στηρίζεται στο διάλογο της Διοίκησης με τους κοινωνικούς εταίρους μέσα σε ένα σωστό πλαίσιο πολιτικών για την συμμετοχική ανάπτυξη.

 Στην πραγματικότητα, η συμμετοχή στα κοινά μπορεί να αποτελεί την ρεαλιστικότερη και πλέον ουσιαστική μορφή κοινωνικού διαλόγου. Σε όλη την ιστορική πορεία της ανθρωπότητας, ο διάλογος αποτελεί τον καμβά, πάνω στον οποίο υφαίνονται οι ειρηνικές και γόνιμες διαπροσωπικές ή διακρατικές σχέσεις.

Παραφράζοντας την οντολογική πρόταση του Ευαγγελιστή, ‘Εν αρχή ήν ο Λόγος’, δεν είναι υπερβολικό να πούμε πως για όλα τα πράγματα που έχουν σχέση με την ανθρώπινη εξέλιξη και συμπεριφορά στην αρχή είναι πάντοτε ο ανθρώπινος διάλογος.  Πιθανότατα ο  Πλάτωνας να είναι ο πρώτος που υποστήριξε πως η ανθρώπινη σκέψη είναι διαλογική.  Στο Θεαίτητο (263) και στον Σοφιστή (190) μας λέει ότι η σκέψη μας είναι ‘‘διάλογος της ψυχής προς αυτήν’’. Η ικανότητα για διάλογο δεν είναι εγγενής, δε γεννιόμαστε με αυτήν. Συνεπώς, είναι λογικό να θεωρήσουμε ότι αποκτούμε την ικανότητα για διάλογο, και επομένως και τον ανθρώπινο λόγο, εσωτερικεύοντας το διάλογο που υπάρχει μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον και στην κοινωνία μας.  Αυτό μας οδηγεί σε ένα πολύ σημαντικό συμπέρασμα για την επίδραση του  διαλόγου στην ίδια την ανθρώπινη προσωπικότητα: Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε μπορούμε να πούμε ότι η ποιότητα της προσωπικής μας σκέψης επηρεάζεται αποφασιστικά από την ποιότητα του διαλόγου που επικρατεί μέσα στην κοινωνία μας.

Βεβαίως, η απλούστερη μορφή διαλόγου αφορά την ανταλλαγή απόψεων, θέσεων και επιχειρημάτων μεταξύ δύο ανθρώπων. Μια πιο σύνθετη μορφή, και πολιτικά ιδιαίτερα σημαντική, είναι ο κοινωνικός διάλογος, στον οποίο εμπλέκονται φορείς εξουσίας και θεσμοθετημένοι φορείς που εκφράζουν επαγγελματικά, οικονομικά ή κοινωνικά ενδιαφέροντα και επιδιώξεις. Αξίζει να επισημάνουμε πως αν ο  κοινωνικός διάλογος δεν είναι προσχηματικός, πιστοποιεί ( ή και εκφράζει ) τη βούληση των οργανωμένων θεσμικά κοινωνικών φορέων για αυτορρύθμιση. Από άποψη σχεδιασμού, οργάνωσης και λειτουργίας συστημάτων, η αυτορρύθμιση είναι ένα ποθητό, αλλά εξαιρετικά δύσκολο ζητούμενο με τους μηχανισμούς ανάδρασης (feedback) να παρέχουν κάποιες δυνατότητες αυτορρύθμισης ενός συστήματος. Βέβαια, η ανάδραση αποτελεί, από μόνη της, ένα είδος «λειτουργικού διαλόγου» μεταξύ του τελικού προϊόντος ενός συστήματος και του μηχανισμού που το παράγει!

Από κοινωνιολογική άποψη, η αυτορρύθμιση έχει τεράστια σημασία για την εύρυθμη και δημοκρατική λειτουργία της κοινωνίας και για το λόγο αυτό  φέρει ένα πολύ σημαντικό επιχειρησιακό  και διαπραγματευτικό  βάρος.

Είναι βέβαιο πως πολλοί από τους κοινωνικούς εταίρους στη διαδικασία του διαλόγου δεν είναι άσχετοι από κομματικές εξαρτήσεις ή συγκεκριμένα οικονομικά κέντρα. Παρά ταύτα,  η ιστορική πορεία του κοινωνικού διαλόγου στη χώρα δείχνει ότι από τα περισσότερα συλλογικά όργανα που μετείχαν στις σχετικές διαδικασίες πίστευαν ειλικρινά στην εδραίωση του, θεωρώντας τον ως κατάκτηση.

Βέβαια, η ιδιότητα της θεσμικά νομιμοποιημένης εκπροσώπησης λαϊκών  συμφερόντων που προσδίδει ο κοινωνικός διάλογος στους φορείς που απαρτίζουν τα συνδιαλεγόμενα μέρη δε γίνεται ασμένως αποδεκτή από άλλες οργανωμένες κοινωνικο - πολιτικές οντότητες το πολιτικού, κομματικού ή του συναφούς επιστημονικού χώρου.

Για το θεσμό του κοινωνικού διαλόγου υπάρχουν συγκεκαλυμμένες αλλά  και απροκάλυπτες αντιρρήσεις. Στον σύγχρονο ανταγωνιστικό χώρο της λαϊκής εκπροσώπησης, είναι φυσικό, κάποια άτομα και φορείς να αισθάνονται και να διαβλέπουν ως απειλή τη μείωση της εκπροσωπευτικής τους ιδιότητας. Κάποιοι διεκδικούν το μονοπώλιο της λαϊκής εκπροσώπησης. Για το λόγο αυτό, υπάρχει γύρω από το θεσμό μια ομιχλώδης κατάσταση και μια συνωμοσιολογία ως προς την ειλικρίνεια και την πολιτική καθαρότητα στις διαδικασίες κοινωνικού διαλόγου μεταξύ κυβερνήσεων και συνδικαλιστικών- επαγγελματικών φορέων. Το φαινόμενο των ξεχωριστών διεκδικητικών- αλλά ακόμα και εορταστικών-  εκδηλώσεων από συνδικαλιστικούς φορείς με κοινό αίτημα αλλά διαφορετική πολιτική χροιά, αποδεικνύει την ένταση που προκαλεί σε κόμματα και σε κομματικούς φορείς η κοινωνική εκπροσώπηση από μη καθαρά πολιτικούς φορείς.

Β. Η συμμετοχική δημοκρατία

Οι φωνές που υποστηρίζουν πως η συμμετοχή και η δύναμη των πολιτών δεν πρέπει να εξαντλούνται στην άσκηση του εκλογικού δικαιώματος δεν είναι καινούργιες. Στην απλούστερη μορφή της, η αντιπροσωπευτική δημοκρατία περιορίζει το ρόλο του πολίτη σε ρόλο κυβερνώμενου που επιλέγει, σε κάθε περίοδο εκλογών, αυτούς που θα τον κυβερνήσουν. Μετά τη ‘λαϊκή εντολή’, οι πολίτες έχουν ελάχιστα περιθώρια αλληλεπίδρασης με τους εκπροσώπους τους.

 Σε αυτό το μοντέλο, η κοινωνική συμμετοχή είναι πολύ μικρή ή και ανύπαρκτη. Σε πολλές περιπτώσεις, η τοπική κοινωνία δεν πληροφορείται ούτε καν ότι ένα έργο βρίσκεται σε εξέλιξη στην περιοχή της, ενώ σε άλλες περιπτώσεις, μια ταμπέλα στην περιοχή του έργου υποκαθιστά τη διαδικασία ενημέρωσης και προβολής. Φυσικά, από τη στιγμή που τοποθετηθεί η ταμπέλα του έργου, οποιαδήποτε σημαντική μεταβολή στο σχεδιασμό και τα χαρακτηριστικά του έργου είναι  - σχεδόν - αδύνατη.

 Θα μπορούσε να διατυπωθεί η υποψία πως η Δημοκρατία εκδικείται αυτούς που την φαλκιδεύουν. Η τάση των διοικούντων να μην διαβουλεύονται με τους πολίτες και τους κοινωνικούς φορείς έχει σαν παρενέργεια να μην γίνεται γνωστό το παραγόμενο έργο! Η (συχνή) διαπίστωση πως ‘ο κόσμος δεν γνωρίζει το έργο μας’ ίσως αποτυπώνει την ‘εκδίκηση’ της συμμετοχικής δημοκρατίας σε αυτούς που την αποφεύγουν…

 Στο μοντέλο της αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, πολλές ανεπτυγμένες χώρες έχουν προσθέσει την ιδέα της συμμετοχής στη διακυβέρνηση. Αυτή η συμμετοχική δημοκρατία βοηθά στην πληρότητα του σχεδιασμού, αυξάνει σε σημαντικό  βαθμό τη διαφάνεια και οδηγεί σε πιο εξειδικευμένες προσεγγίσεις των κοινωνικών προβλημάτων.

 Η συμμετοχική Δημοκρατία είναι μια πολύ θετική βελτίωση του αρχικού μοντέλου της αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, αλλά και αυτό το σύστημα απέχει πολύ από τις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης. Σε κάθε περίπτωση, έχουν αναπτυχθεί επιχειρήματα τόσο υπέρ όσο και κατά των συμμετοχικών διαδικασιών όπως δείχνει ο επόμενος Πίνακας 1.

Πίνακας 1 Επιχειρήματα υπέρ και κατά των συμμετοχικών διαδικασιών
Επιχειρήματα υπέρ των συμμετοχικών διαδικασιών:		Επιχειρήματα εναντίον των συμμετοχικών διαδικασιών:
n Η συμμετοχή τοπικών φορέων αξιοποιεί την εξειδικευμένη γνώση που έχουν άτομα και φορείς για τις τοπικές ιδιαιτερότητες. n Οι συμμετοχικές διαδικασίες βελτιώνουν την ικανότητα των τοπικών φορέων να ενημερώνονται πληρέστερα, να σχεδιάζουν και να διεκδικούν. n Οι συμμετοχικές διαδικασίες μειώνουν το κόστος της αναπτυξιακής δράσης καθώς αξιοποιούν τοπικούς πόρους. n Οι συμμετοχικές διαδικασίες μειώνουν τις αδικαιολόγητες τριβές, καθώς η τελική απόφαση αποτελεί σύνθεση θέσεων. n Οι συμμετοχικές διαδικασίες αποτελούν, ούτως ή άλλως, δημοκρατική υποχρέωση που στηρίζει την εκπροσώπηση ασθενών κοινωνικών ομάδων και δίνουν φωνή στους απλούς πολίτες. n Οι συμμετοχικές διαδικασίες ενισχύουν τις κοινωνικές μικροδομές, που αποτελούν ισχυρή αντίσταση σε μεγάλα, εξωθεσμικά κέντρα αποφάσεων.		n Η Ανάπτυξη απαιτεί εξειδικευμένες γνώσεις, που δεν έχουν οι περισσότεροι από τους πολίτες. n Στις συμμετοχικές διαδικασίες το μερικό επιβάλλεται του γενικού. n Οι συμμετοχικές διαδικασίες κοστίζουν σε χρόνο και χρήμα, και αυτό το κόστος θα βαρύνει, τελικά, τους αποδέκτες του έργου. n Στις συμμετοχικές διαδικασίες, υπάρχουν συχνά οι προσωπικές φιλοδοξίες προβολής, που θεωρούν τη διαδικασία ευκαιρία για υλοποίηση αυτών των προσωπικών φιλοδοξιών.

Γ.  Οι Επιχειρησιακές αρχές για την προώθηση της συμμετοχικής διαδικασίας

 Η διεθνής εμπειρία δείχνει πως πολλές φορές, κάποιοι βαφτίζουν ‘συμμετοχική διαδικασία’ μια απλή πρόσκληση για διάλογο. Βεβαίως, μια τέτοια δράση είναι τμήμα της συμμετοχικής διαδικασίας, αλλά αν σταματήσει εκεί, τότε πρόκειται είτε για έκφραση απόλυτης άγνοιας του όρου ‘συμμετοχική ανάπτυξη’ είτε αποτελεί χονδροειδή προσπάθεια παραπλάνησης με σκοπό την κοινωνική νομιμοποίηση του διοικητισμού.

Είναι προφανές, πως οι συμμετοχικές διαδικασίες δεν μπορεί να περιορίζονται σε μια απλή πρόσκληση για διάλογο. Είναι απολύτως απαραίτητο, πριν από την έναρξη των διαδικασιών, να χαραχθεί μια στρατηγική που θα προωθεί και υλοποιεί την πραγματική και αποτελεσματική συμμετοχική διαδικασία. Έχει διαπιστωθεί σε πολλές περιπτώσεις, πως η αδυναμία των κοινωνικών φορέων να συμμετάσχουν σε μια συνεπή, συνεχή και αποδοτική συμμετοχική διαδικασία οφείλεται, ακριβώς, σε έλλειψη αρχικής στρατηγικής για τη στήριξη αυτών των διαδικασιών. Δεν αρκούν η καλή πρόθεση, η δημοκρατικότητα και μια γενικόλογη ιδέα.

Η κωδικοποίηση των επιχειρησιακών αρχών για τις συμμετοχικές διαδικασίες μπορεί να αποτυπωθεί από ένα πίνακα όπως αυτός που ακολουθεί:

Πίνακας 2 Επιχειρησιακές αρχές για τις συμμετοχικές διαδικασίες
1	Υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ των όρων  ‘συμμετοχή στην ανάπτυξη’ και ‘συμμετοχική ανάπτυξη’. Ο δεύτερος όρος στηρίζεται στην εταιρική σχέση, ενώ ο πρώτος αναφέρεται, απλώς, στη μορφή της διαδικασίας.
2	Στη αρχή κάθε συμμετοχικής διαδικασίας πρέπει να αναλυθούν οι παράγοντες του πεδίου που επηρεάζουν τη διαδικασία. Πρέπει να γίνει ξεκάθαρο πως οι συμμετοχικές διαδικασίες δεν γίνονται εν κενώ, αλλά σε ένα σύνθετο πεδίο επιδράσεων. Το πλαίσιο της ανάλυσης πρέπει να καθορίζεται ξεκάθαρα ως πλαίσιο εταιρικής σχέσης.
3	Η προώθηση της συμμετοχικής ανάπτυξης προϋποθέτει την ύπαρξη προσωπικού με εξειδικευμένες γνώσεις σε αυτό το πεδίο. Η μεθοδολογία και οι τεχνικές που θα εφαρμοστούν θα επηρεάσουν άμεσα και καθοριστικά την αποτελεσματικότητα, την αποδοχή και την πορεία της συμμετοχικής διαδικασίας. Για παράδειγμα, αν δεν υπάρχει προσωπικό που να γνωρίζει πως μετράται, παρακολουθείται , βελτιώνεται και αξιολογείται η συμμετοχή , τότε η διαδικασία θα αποτελεί περισσότερο μια πρόφαση και λιγότερο έναν παράγοντα της αναπτυξιακής διαδικασίας.

Μία στρατηγική που προτείνουν τα Ηνωμένα Έθνη για την προώθηση των συμμετοχικών διαδικασιών είναι η ανάγκη να επικεντρωθεί ο αρχικός σχεδιασμός σε τέσσερα σημεία:

● Τις αρχικές ερωτήσεις

● Τις βασικές αρχές συμμετοχής

● Την συμμετοχή σαν αλληλουχία δράσεων

● Τον προσδιορισμό των βασικών φάσεων της συμμετοχικής διαδικασίας

Οι αρχικές ερωτήσεις

1.Ποια είναι τα τοπικά κοινωνικά, ιστορικά, πολιτικά και οικονομικά χαρακτηριστικά που πρέπει να συνυπολογιστούν στη διαμόρφωση της αναπτυξιακής πρότασης;

2.Ποιες κοινωνικές ομάδες αναμένεται να επηρεαστούν περισσότερο από την αναπτυξιακή πρωτοβουλία;

3.Ποιοι είναι οι τοπικοί φορείς που πρέπει να κληθούν να συμμετάσχουν στις διαδικασίες διαβούλευσης, συζήτησης και κατάθεσης προτάσεων;

4.Ποια είναι η εμπειρία αυτών των φορέων σε συμμετοχικές διαδικασίες;

5.Πόσο αποδεκτή είναι – κατ αρχήν – στην περιοχή η αντίληψη πως το γενικό πρέπει να σέβεται τις τοπικές ιδιαιτερότητες, αλλά και το τοπικό πρέπει να σέβεται την ανάγκη για ολοκληρωμένες παρεμβάσεις;

6.Ποιες αναμένεται να είναι οι κυριότερες αντιρρήσεις και ενστάσεις στην προτεινόμενη αναπτυξιακή πρωτοβουλία;

7.Τι θα μπορούσε να αμβλύνει αυτές τις αντιρρήσεις;

8.Τι δυνατότητες σε ανθρώπινο δυναμικό, σε εμπειρία και μέσα έχει ο φορέας για να προωθήσει να στηρίξει και να συντηρήσει τον κοινωνικό διάλογο; Δεν  επιτρέπεται ούτε η υπεραισιοδοξία, ούτε η υπεραπλούστευση. ‘Θέλω’ και ‘μπορώ’ δεν είναι έννοιες ταυτόσημες και η ταύτιση τους συνήθως αποτελεί ευχή και όχι δεδομένο.

Οι βασικές αρχές συμμετοχής

Οι ερωτήσεις γίνονται για να απαντώνται. Μετά τις απαντήσεις στις προηγούμενες ερωτήσεις, έρχεται το στάδιο προσδιορισμού των βασικών αρχών που θα διέπουν τη συμμετοχική διαδικασία.

Σύμφωνα με τη μεγάλη εμπειρία των Ηνωμένων Εθνών σε θέματα αναπτυξιακού σχεδιασμού, οι αρχές που έχουν αποδώσει περισσότερο είναι οι εξής:

1. Προτεραιότητα στις ανθρώπινες ανάγκες και προβλήματα. Οι διοικούντες δεν θα ασχολούνται με τον παράγοντα ‘άνθρωπος’ όποτε και όταν τους βολεύει.

2. Αξιοποίηση των γνώσεων και των δεξιοτήτων της τοπικής κοινωνίας. Μια αναπτυξιακή δράση που δεν περιλαμβάνει αυτή τη διάσταση όχι μόνο αφήνει αναξιοποίητο έναν τοπικό πόρο, αλλά είναι πολύ πιθανό να αυξήσει το κόστος του έργου και να προκαλέσει στρεβλώσεις στην τοπική οικονομία. Επί πλέον, μη συμμετοχή του τοπικού δυναμικού στην αναπτυξιακή δράση θα στερήσει τους τοπικούς πολίτες από μια πιθανή πηγή βελτίωσης των δεξιοτήτων τους. Εξ ορισμού, αυτό είναι αντιαναπτυξιακή προσέγγιση.

3. Προώθηση της ισότητας των φύλων μέσω των συμμετοχικών διαδικασιών. Η ανάπτυξη δεν είναι ‘ανδρική υπόθεση’. Η εμπειρία είναι πως όταν αυξάνεται η συμμετοχή των γυναικών, το συνολικό αποτέλεσμα είναι πολύ μεγαλύτερο σε κοινωνικό, πολιτικό και θεσμικό επίπεδο. 

4. Προσπάθεια διεύρυνσης της αυτόνομης δράσης και ρεαλιστικής μείωσης του κεντρικού ελέγχου. Ακόμα και το πιο τεχνοκρατικό έργο ανάπτυξης πρέπει να συμβάλλει στην αύξηση των αυτοδιοικητικών ικανοτήτων της τοπικής κοινωνίας. Η αναπτυξιακή δράση θα έχει (πιθανόν μη μετρήσιμα, αλλά σημαντικά) πραγματικά οφέλη αν με το πέρας της δράσης έχει αφήσει ικανές δομές διοίκησης έργου στην τοπική οικονομία.

5. Ανοχή και σεβασμό στον τοπικό αυθορμητισμό. Είναι βέβαιο πως δεν υπάρχει καμία μελέτη και καμία τεχνοκρατική ανάλυση που να μην επιδέχονται βελτίωση. Πολύ συχνά, στην πορεία του έργου οι τοπικοί συντελεστές πρόλαβαν πολύ σοβαρά μελετητικά λάθη  βαρύγδουπων μελετητών…

6. Οι συμμετοχικές διαδικασίες πρέπει να στοχεύουν στην τοπική συμμετοχή και όχι στην τοπική αποδοχή. Η συμμετοχή οδηγεί (πολλαπλώς) στην παραγωγή προστιθέμενης αξίας στο έργο, η τοπική αποδοχή πολύ λιγότερο ή και καθόλου.

 Η συμμετοχή σαν αλληλουχία δράσεων

Όπως ένα έργο κατασκευάζεται από μια αλληλουχία δράσεων, το ίδιο ισχύει για την κοινωνική συμμετοχή: Η διαδικασία είναι συνεχής και προσθετική. Αυτή η αλήθεια δεν είναι πάντοτε αντιληπτή από αυτούς που διοικούν. Υπάρχει η τάση να θωρούν την κοινωνική συμμετοχή ως ένα απλό και αρχικό input στη φάση της προετοιμασίας μιας δράσης. Με την έναρξη υλοποίησης οι σχεδιαστές εισάγουν - από τις σημειώσεις τους - κάποια σημεία που είχαν υποδειχθεί από τους κοινωνικούς εταίρους στην πρώτη φάση των διαβουλεύσεων. Αυτό δεν είναι συμμετοχική διαδικασία.

Η συμμετοχική ανάπτυξη είναι μια συνεχής και δυναμική διεργασία, που αναπτύσσεται και εξελίσσεται μαζί με την πρόοδο του έργου. Αυτή η διαπίστωση δεν μας βοηθά να κάνουμε συγκεκριμένη και ολοκληρωμένη σχεδίαση των συμμετοχικών διαδικασιών από την αρχή μας δράσης, αλλά είναι η πραγματικότητα: δεν υπάρχει μία συγκεκριμένη συνταγή για το πώς γίνεται η κοινωνική συμμετοχή σε μια αναπτυξιακή δράση. Υπάρχουν όμως παραδείγματα σε σχετικές σελίδες των Ηνωμένων Εθνών, της Παγκόσμιας Τράπεζας, της Ευρωπαϊκής Ένωσης καθώς και μεγάλων NGO΄s, που είναι πολύ χρήσιμα σε όσους εμπλακούν στο σχεδιασμό  συμμετοχικών διαδικασιών για την ανάπτυξη.

Ο προσδιορισμός των βασικών φάσεων της συμμετοχικής διαδικασίας

Όπως αναφέρθηκε, οι συμμετοχικές διαδικασίες δεν αποτελούν μια εισαγωγική διαδικασία πριν την έναρξη μια δράσης, αλλά εξελίσσονται δυναμικά μαζί με την πρόοδο του έργου.

Στο σχεδιάγραμμα που ακολουθεί, παρουσιάζεται η παράλληλη διαδρομή της αναπτυξιακής δράσης και της συμμετοχικής διαδικασίας.

Είναι αυταπόδεικτο πως άλλες ενέργειες πληροφόρησης χρειαζόμαστε στη φάση προσδιορισμού του προβλήματος και άλλες στη φάση υλοποίησης. Το ίδιο ισχύει για κάθε φάση της δράσης. Ο σχεδιασμός πρέπει να περιλαμβάνει όλα τα σημεία του διαγράμματος. Επί πλέον, οι λεπτομέρειες των συμμετοχικών διαδικασιών πρέπει να επικαιροποιούνται ανάλογα με την πρόοδο ή τις μεταβολές της δράσης.

Δ. Ο κοινωνικός διάλογος στον Ευρωπαϊκό χώρο

Στον ευρύτερο γεωπολιτικό χώρο της Ευρώπης που ζούμε, ο κοινωνικός διάλογος έχει επί δεκαετίες  αντιμετωπισθεί ως ένας από τους πλέον σημαντικούς μηχανισμούς για τον σχεδιασμό και την εφαρμογή πολιτικών, ιδίως δε των κοινωνικών πολιτικών και των πολιτικών για την απασχόληση.

Όπως τονίζεται χαρακτηριστικά στη Λευκή Βίβλο για την Ευρωπαϊκή διακυβέρνηση, η ποιότητα, η σχετικότητα, και η αποτελεσματικότητα των πολιτικών της ΕΕ εξαρτώνται από την εξασφάλιση ευρείας συμμετοχής σε όλη την πορεία της πολιτικής ― από τη χάραξή της έως την εφαρμογή της.

Ο κοινωνικός διάλογος συνιστά θεμελιώδες στοιχείο της  συγκρότησής της Ευρωπαϊκής Ένωσης που κατοχυρώνεται από τα άρθρα 154 και 155 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εδώ και μια εικοσαετία, από την εποχή της θέσπισης του κοινωνικού πρωτοκόλλου, το 1993, δυνάμει της Συνθήκης του Μάαστριχτ, ο ευρωπαϊκός κοινωνικός διάλογος αποτελεί βασική βαθμίδα της ευρωπαϊκής διακυβέρνησης. Μέσω του συγκεκριμένου πρωτοκόλλου, καθιερώθηκε η αυτονομία των ευρωπαίων κοινωνικών εταίρων και θεσπίστηκε, μαζί με τους πολιτικούς παράγοντες, μια σειρά κοινών αρμοδιοτήτων με σκοπό τον από κοινού προσδιορισμό της «Κοινωνικής Ευρώπης».

Ένα πολύ σημαντικό ευρωπαϊκό πολιτικό κείμενο για τον κοινωνικό διάλογο αποτελεί η Ανακοίνωση της Επιτροπής: Ο ευρωπαϊκός κοινωνικός διάλογος, δύναμη εκσυγχρονισμού και αλλαγής. Δεδομένου ότι πρόκειται για ένα πολυσέλιδο κείμενο, στο παρόν εδάφιο δίδονται τα σημεία της Ανακοίνωσης που κρίνονται ως ιδιαίτερα σχετικά με το σκοπό αυτού του άρθρου.  

Ανακοίνωση της Επιτροπής - Ο ευρωπαϊκός κοινωνικός διάλογος, δύναμη εκσυγχρονισμού και αλλαγής /* COM/2002/0341 τελικό */

(Τα σημεία ιδιαίτερου ενδιαφέροντος σε ό,τι αφορά το χώρο της Αυτοδιοίκησης έχουν τονιστεί με bold γράμματα.)

Σύνοψη

Ο κοινωνικός διάλογος και η ποιότητα των εργασιακών σχέσεων αποτελούν κεντρικό χαρακτηριστικό του ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου. Στα Ευρωπαϊκά Συμβούλια και στις προηγούμενες συνόδους κορυφής για τις κοινωνικές υποθέσεις που πραγματοποιήθηκαν στο Λάακεν και τη Βαρκελώνη, οι αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων, οι κοινωνικοί εταίροι και η Επιτροπή τόνισαν τον ρόλο του κοινωνικού διαλόγου σε όλα τα επίπεδα για την προώθηση του εκσυγχρονισμού και της αλλαγής μέσα στην Ένωση και τις υποψήφιες χώρες.

….Στην παρούσα ανακοίνωση, η Επιτροπή διατυπώνει τις απόψεις της για το μέλλον του κοινωνικού διαλόγου, ο οποίος μπορεί να λειτουργήσει ως κλειδί για την καλύτερη διακυβέρνηση της διευρυμένης Ένωσης και ως κινητήρια δύναμη των οικονομικών και κοινωνικών μεταρρυθμίσεων……. 

…. Ο κοινωνικός διάλογος είναι μία κινητήρια δύναμη για οικονομικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις. Η στρατηγική της Λισσαβώνας τονίζει τον ρόλο του κοινωνικού διαλόγου για την αντιμετώπιση των βασικών προκλήσεων που αντιμετωπίζει η Ευρώπη, όπως είναι η αναβάθμιση των δεξιοτήτων και των προσόντων, ο εκσυγχρονισμός της οργάνωσης της εργασίας, η προώθηση των ίσων ευκαιριών και της πολυμορφίας ή η χάραξη πολιτικών για την παράταση του επαγγελματικού βίου. Οι διαπραγματεύσεις μεταξύ των κοινωνικών εταίρων είναι ο καταλληλότερος τρόπος για την πραγματοποίηση προόδου στον τομέα του εκσυγχρονισμού και της διαχείρισης της αλλαγής……

….  Η καλύτερη διακυβέρνηση της διευρυμένης Ευρώπης βασίζεται στη συμμετοχή όλων των συντελεστών στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων και εφαρμογής. Οι κοινωνικοί εταίροι κατέχουν μοναδική θέση μέσα στην κοινωνία των πολιτών…

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Είναι γνωστό ότι ο κοινωνικός διάλογος αποτελεί θεμελιώδη συνιστώσα του ευρωπαϊκού μοντέλου κοινωνίας και ανάπτυξης, μαζί με την ποιοτική κοινωνική προστασία, την επένδυση στην εκπαίδευση και τα προσόντα και τις μεταρρυθμίσεις που αποβλέπουν στη βελτίωση του δυναμισμού της οικονομίας [1]. Ο ρόλος αυτός του κοινωνικού διαλόγου βασίζεται στην πρωτότυπη και αναντικατάστατη φύση του: οι κοινωνικοί εταίροι εκπροσωπούν άμεσα τα συμφέροντα και την προβληματική του κόσμου της εργασίας, από τις συνθήκες εργασίας μέχρι την ανάπτυξη της συνεχούς κατάρτισης, τον καθορισμό των κανόνων μισθοδοσίας, και κυρίως, έχουν την ικανότητα να δεσμεύονται με τρόπο αυτόνομο σε ένα διάλογο ο οποίος μπορεί να οδηγήσει σε συλλογικές συμβάσεις που αφορούν το σύνολο των ανωτέρω ζητημάτων.

[1] Συμπεράσματα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της Βαρκελώνης, παράγραφος 22.

Πρόκειται για μια πραγματικότητα η οποία έχει τις ρίζες της στην ιστορία της ευρωπαϊκής ηπείρου και αποτελεί διακριτικό γνώρισμα της Ένωσης σε σύγκριση με το μεγαλύτερο μέρος των περιοχών του κόσμου. Σημαίνει ότι ο κοινωνικός διάλογος, υπό τις διάφορες μορφές του στα διάφορα κράτη μέλη, είναι ταυτόχρονα ένα στοιχείο δημοκρατικής διακυβέρνησης και οικονομικού και κοινωνικού εκσυγχρονισμού, ζητήματα τα οποία αποτελούν προτεραιότητες της στρατηγικής της Λισσαβώνας για την προσεχή δεκαετία.

Η επίτευξη των στρατηγικών στόχων, όπως καθορίσθηκαν στη Λισσαβώνα, δηλαδή η επίτευξη της πλήρους απασχόλησης και η ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής, βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στη δραστηριοποίηση των κοινωνικών εταίρων, σε όλα τα επίπεδα. Αυτοί βρίσκονται στην καλύτερη θέση να ανταποκριθούν στην ουσιαστική πρόκληση αυτής της στρατηγικής: τη θετική διαχείριση της αλλαγής, που θα επιτρέψει τη συμφιλίωση της αναγκαίας για τις επιχειρήσεις ευελιξίας και της αναγκαίας για τους μισθωτούς ασφάλειας, ιδίως σε μία εποχή που η οικονομία υφίσταται σημαντικές αναδιαρθρώσεις. Ένας φιλόδοξος και δραστήριος κοινωνικός διάλογος αναμένεται συνεπώς να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων ως μία ευέλικτη, αποτελεσματική και μη συγκρουσιακή μέθοδος προσαρμογής καθώς επίσης και ως μέσο για την επίλυση των εμποδίων για τον εκσυγχρονισμό…….

…….

Όντας κινητήρια δύναμη του εκσυγχρονισμού της οικονομίας και του ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου, ο κοινωνικός διάλογος επιβεβαιώνει την κεντρική και πρωτότυπη θέση του στη δημοκρατική διακυβέρνηση της Ευρώπης. Είναι ανάγκη να ενδυναμωθεί η ενεργός συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων στη διαδικασία λήψης αποφάσεων της Ένωσης και των θεσμικών οργάνων της……………

…….

Ο ευρωπαϊκός κοινωνικός διάλογος βρίσκεται στο σταυροδρόμι. Διαθέτει ένα σημαντικότατο πεδίο δράσης που διευρύνεται ακόμα περισσότερο με την πρακτική της προσεχούς διεύρυνσης και όλα όσα τη συνοδεύουν. Ο ευρωπαϊκός κοινωνικός διάλογος προσδιορίζεται από τις ισχυρές αξίες της συμμετοχής και της ευθύνης που βασίζονται σε στέρεες εθνικές παραδόσεις και παρέχουν το κατάλληλο πλαίσιο για έναν ελεγχόμενο εκσυγχρονισμό…..

…. Η παρούσα ανακοίνωση παρουσιάζει τους άξονες για την ενίσχυση του κοινωνικού διαλόγου σε μία διευρυμένη Ευρώπη.

1. Ο κοινωνικός διάλογος, κλειδί για καλύτερη διακυβέρνηση

Μεταξύ των συντελεστών της κοινωνίας των πολιτών, οι κοινωνικοί εταίροι έχουν ένα ρόλο και ένα αντίκτυπο με ξεχωριστή σημασία.

….. Στη συνέχεια του Λευκού Βιβλίου για τη διακυβέρνηση, η Επιτροπή εξέδωσε στις 5 Ιουνίου 2002 ανακοίνωση με θέμα «Οι γενικές αρχές και τα ελάχιστα πρότυπα διαβούλευσης» που απευθύνεται στην κοινωνία των πολιτών και διευκρινίζει τους τομείς, τους συντελεστές και την πορεία των διαδικασιών διαβούλευσης. Πρόκειται για μία απάντηση στα αυξανόμενα αιτήματα για συμμετοχή στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων και για ένα εργαλείο για την καλύτερη κατανόηση όλων των διαστάσεων των προβλημάτων, με την συμμετοχή του συνόλου των ενδιαφερόμενων μερών….

……

1.1. Βελτίωση της διαβούλευσης με τους κοινωνικούς εταίρους

Το Λευκό Βιβλίο για την ευρωπαϊκή διακυβέρνηση υπογραμμίζει ότι μία αποτελεσματική και διαφανής διαβούλευση με τα ενδιαφερόμενα μέρη για τον καθορισμό των πολιτικών είναι ουσιώδης παράγοντας για τη βελτίωση της ποιότητας των κανονιστικών διατάξεων…

…….

Η νομιμότητα και η αποτελεσματικότητα της διαβούλευσης με τους κοινωνικούς εταίρους βασίζονται στην αντιπροσωπευτικότητά τους…..

……

Ενίσχυση του ρόλου των κοινωνικών εταίρων

Το Λευκό Βιβλίο για την ευρωπαϊκή διακυβέρνηση υπογραμμίζει την ανάγκη να υπάρξει μεγαλύτερη αλληλεπίδραση μεταξύ των ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων, των εθνικών κυβερνήσεων, της τοπικής και περιφερειακής αυτοδιοίκησης και των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών στις οποίες ανήκουν οι κοινωνικοί εταίροι. Εξάλλου, οι κοινωνικοί εταίροι βρίσκονται παρόντες σε όλα τα επίπεδα όπου υλοποιούνται οι πολιτικές, από τις επιχειρήσεις μέχρι το ευρωπαϊκό επίπεδο, καθώς και στους κλάδους και τις γεωγραφικές περιοχές, πράγμα που τους καθιστά αναντικατάστατους και ξεχωριστούς συντελεστές. Είναι σκόπιμο συνεπώς να ενισχυθεί η συναρμογή όλων αυτών των επιπέδων….

……

Το τοπικό επίπεδο

Σε τοπικό επίπεδο μπορούν να δοθούν καινοτομικές απαντήσεις σε θέματα όπως η ανάπτυξη της απασχόλησης, η καταπολέμηση του αποκλεισμού και η βελτίωση της ποιότητας της ζωής και της εργασίας. Η εμπειρία από τις διευρυμένες συμπράξεις σε επίπεδο πόλεων ή από τις «δεξαμενές» θέσεων εργασίας κατέδειξε την αποτελεσματικότητα τέτοιων κινήσεων οι οποίες μπορούν να πετύχουν μόνο εάν εμπλακούν πραγματικά και δραστήρια οι κοινωνικοί εταίροι.

Ιδιαίτερη προσοχή θα δοθεί στη συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων περιφερειακού και τοπικού επιπέδου στο φόρουμ για την τοπική ανάπτυξη…….

…………Οι κοινωνικοί εταίροι

- καλούνται να αναπτύξουν τη δική τους συμβολή στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής στρατηγικής για την απασχόληση……..

………Κατ' εικόνα των πρωτοβουλιών που αναπτύχθηκαν επιτυχώς στα περισσότερα κράτη μέλη, ιδίως με τα σύμφωνα, ο κοινωνικός διάλογος μπορεί να συμβάλει στη δημιουργία, σε ευρωπαϊκό επίπεδο ενός πλαισίου που θα είναι ευνοϊκό για τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας, της καινοτομίας και της κοινωνικής συνοχής……

              4    Χρήσιμοι σύνδεσμοι

*