Oι παράμετροι της βιώσιμης ανάπτυξης

Γράφει ο  Π. Ιωακείμ

            1. Η αυτορρυθμιστική ικανότητα

         2. Η προσαρμοστικότητα

      3. Η διαθεσιμότητα και αξιοποίηση των πόρων

   4. Το πλήθος θέσεων και επιλογών

5. Η δομή και η οργάνωση του συστήματος

Η βιωσιμότητα ενός συστήματος αναφέρεται στην ικανότητά του  να συνεχίσει να λειτουργεί στο συνεχές μέλλον, χωρίς να υποχρεωθεί σε μαρασμό λόγω λειτουργικής εξάντλησης.

Η ‘φέρουσα ικανότητα’ ενός κοινωνικού συστήματος είναι
το πλήθος των ατόμων και των λειτουργιών που μπορεί να συντηρήσει το σύστημα. Και οι δύο αυτές βασικές έννοιες είναι στενά συνδεδεμένες με τις έννοιες ‘αυτορρυθμιστική ικανότητα’, ‘πόροι’, ‘προσαρμοστικότητα’, και ‘πλήθος των επιλογών’.

1. Η Αυτορρυθμιστική ικανότητα

Συστήματα που δέχονται εξωτερική επίδραση πρέπει να μπορούν να αντιδρούν, ώστε να μην υποστούν μόνιμη αλλοίωση. Η ιδιότητα αυτή λέγεται αυτορρυθμιστική ικανότητα (buffering capacity). Στη διεθνή ορολογία, χρησιμοποιείται συχνά ο λιγότερο επιστημονικός - αλλά ευκολότερα καταληπτός - όρος ανθεκτικότητα/ πλαστικότητα (resilience). Όσο μεγαλύτερη είναι αυτή η ικανότητα, τόσο πιο βιώσιμο είναι ένα σύστημα. Όταν ένα σύστημα υπερβεί την αυτορρυθμιστική του ικανότητα είτε υφίσταται μόνιμη αλλοίωση, είτε καταρρέει, είτε απορροφάται από άλλα συστήματα…

Όπως είναι προφανές, η αυτορρυθμιστική ικανότητα αποτελεί βασικό συντελεστή και κριτήριο βιωσιμότητας. Όσο μεγαλύτερη αυτορρυθμιστική ικανότητα έχει ένα σύστημα τόσο πιο βιώσιμο είναι. Συστήματα με μικρή αυτορρυθμιστική ικανότητα είναι εξαιρετικά ευάλωτα και δε χαρακτηρίζονται από μακροζωία.

Οι κυριότερες παράμετροι που επηρεάζουν το επίπεδο της αυτορρυθμιστικής ικανότητας ενός συστήματος είναι:

   ► Ο αριθμός των επιλογών που έχει το σύστημα,

   ► Ο τρόπος που αυτές οι επιλογές είναι διαθέσιμες,

   ► Η έκταση  που αυτές οι επιλογές είναι διαθέσιμες,

   ► Η ευκολία μετάβασης από τη μια επιλογή στην άλλη,

   ► Ο όγκος (μέγεθος) του συστήματος.

Στην συνέχεια, αναδεικνύεται, μέσω παραδειγμάτων η επίδραση των διαφόρων συντελεστών της αυτορρυθμιστικής ικανότητας στη βιωσιμότητα και τη  λειτουργική επάρκεια διαφόρων ανθρωπογενών και μη συστημάτων.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΠΗΡΕΑΣΜΟΥ ΤΗΣ ΑΥΤΟΡΡΥΘΜΙΣΤΙΚΗΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ ΕΝΟΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ

Παράδειγμα 1

Το σύστημα διαχείρισης κυκλοφορίας

● Η πολλαπλότητα επιλογών

Η κίνηση των οχημάτων σε μια πόλη ρυθμίζεται, κυρίως, από το σύστημα των φωτεινών σηματοδοτών. Αν αυτό είναι το μοναδικό σύστημα τότε, σε περίπτωση βλάβης του συστήματος ή διακοπής του ηλεκτρικού ρεύματος η κυκλοφορία των οχημάτων θα παραλύσει.

Αν στο σύστημα ρύθμισης της κυκλοφορίας οχημάτων μιας πόλης περιλαμβάνεται και η κινητοποίηση τροχονόμων τότε, προφανώς, το σύστημα θα λειτουργήσει ακόμα και αν υπάρξει γενικευμένη διακοπή  ρεύματος. Η ύπαρξη δεύτερης επιλογής (των τροχονόμων) αύξησε την βιωσιμότητα του συστήματος. Αν στο σύστημα έχει ενταχθεί και Δημοτική υπηρεσία τότε το σύστημα διαθέτει μια επιπλέον επιλογή και ως εκ τούτου αποκτά ακόμα μεγαλύτερη βιωσιμότητα.

● Η ευκολία μετάβασης από τη μια επιλογή στην άλλη

Στο σύστημα του προηγούμενου παραδείγματος, θεωρήθηκε αυτονόητο ότι μόλις υπάρξει βλάβη ή κατάρρευση του συστήματος των σηματοδοτών, η Τροχαία θα παρέμβει στους κεντρικότερους κόμβους για τη ρύθμιση της κυκλοφορίας.

Αλλά το πότε θα παρέμβει η Τροχαία εξαρτάται από διάφορους θεσμικούς και λειτουργικούς παράγοντες. Είναι διαφορετικό να γίνεται η παρέμβαση με αυτόματο και προσχεδιασμένο τρόπο και διαφορετικό αν πρέπει να ενημερωθεί ο αξιωματικός υπηρεσίας…, ο οποίος θα ενημερώσει τον κύριο Διοικητή,… ο οποίος θα ενημερώσει τον Αρχηγό…, ο οποίος θα ενημερώσει  τον αρμόδιο Υπουργό…, ο οποίος θα διατάξει (…και συντονίσει κατά το δοκούν) την κινητοποίηση της Τροχαίας…!

Στην περίπτωση της αυτόματης κινητοποίησης, η διαθεσιμότητα της δεύτερης επιλογής είναι άμεση και συνεισφέρει στην αύξηση της βιωσιμότητας του συστήματος. Στη δεύτερη περίπτωση, η διαθεσιμότητα δεν είναι δεδομένη ούτε από χρονικής, ούτε από ποιοτικής άποψης. Η βιωσιμότητα του συστήματος δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένη.

● Η διαθεσιμότητα των επιλογών

Αν την ώρα της κατάρρευσης του συστήματος των φωτεινών σηματοδοτών η δύναμη της Τροχαίας σε μια περιοχή της πόλης είναι απασχολημένη με κάποιο σοβαρό τροχαίο ατύχημα, τότε η διαθεσιμότητα της δεύτερης επιλογής (επέμβαση της Τροχαίας) για τα χαλασμένα φανάρια ουσιαστικά ακυρώνεται. Εκτός εάν…

● Ο ρόλος του μεγέθους του συστήματος

… Εκτός εάν πρόκειται για μια μεγάλη πόλη, που διαθέτει αρκετή δύναμη Τροχαίας για να ανταποκριθεί ταυτοχρόνως σε δύο ή περισσότερα επείγοντα περιστατικά.

Παράδειγμα 2 

Αντιμετώπιση μεταβολής καιρικών συνθηκών

Η μεταβολή της θερμοκρασίας του εξωτερικού χώρου δεν οδηγεί τον ανθρώπινο οργανισμό σε αλλαγή της θερμοκρασίας του σώματος του.

● Η πολλαπλότητα επιλογών

Σε βιολογικό επίπεδο, υπάρχουν μηχανισμοί ομοιοστασίας (εφίδρωση, μεταβολή της επιφανειακής κυκλοφορίας του αίματος, ρυθμός της αναπνοής κλπ) που ενεργοποιούνται για να διατηρήσουν το σώμα μας σε σταθερή θερμοκρασία.

Σε κοινωνικό επίπεδο, υπάρχει η δυνατότητα και άλλων επιλογών όπως του βαρύτερου ή ελαφρύτερου ρουχισμού, καθώς και μηχανήματα θέρμανσης και ψύξης για την αντιμετώπιση των εξωτερικών αλλαγών θερμοκρασίας.

● Η διαθεσιμότητα των επιλογών

Στο σύστημα του παραδείγματος, η επιλογή του βαρύτερου ρουχισμού ή των κλιματιστικών μηχανημάτων μπορεί να είναι ή μπορεί να μην είναι διαθέσιμη. Η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός, έκτακτα περιστατικά και διοικητική (ή μη) επάρκεια και ετοιμότητα είναι παράγοντες που θα καθορίσουν τη διαθεσιμότητα των επιλογών και τη βιωσιμότητα του συστήματος.

Ο αριθμός των ΟΤΑ που, εφαρμόζοντας κοινωνική πολιτική προστασίας των ευαίσθητων ομάδων, έχουν διαθέσιμες αίθουσες με κλιματισμό για την αντιμετώπιση ενός καύσωνα γίνεται κάθε χρόνο και μεγαλύτερος και αποτελεί πολύ θετικό παράδειγμα των δυνατοτήτων της σύγχρονης Τοπικής Αυτοδιοίκησης στην εφαρμογή δράσεων βιώσιμης ανάπτυξης μέσω της αύξησης των επιλογών που δίνει στους πολίτες.

Παράδειγμα 3  

Τα επίπεδα του CO₂ στην ατμόσφαιρα

Η στάθμη του CO₂ στην ατμόσφαιρα εξαρτάται από τον όγκο του παραγόμενου CO₂ όσο και από τη μείωση του μέσω της φωτοσύνθεσης και της βροχής, που αποτελούν τους δύο βασικούς μηχανισμούς απομάκρυνσης του CO₂ από την ατμόσφαιρα.

Η εκπαίδευση των πολιτών για μείωση της άσκοπης μετακίνησης με αυτοκίνητο, η εισαγωγή νέων τεχνολογιών που παράγουν κινητήρες με μειωμένη κατανάλωση καυσίμων και οι διεθνείς προσπάθειες για μείωση των εκπομπών CO_{2 –} παρά την περιορισμένη  επιτυχία τους  λόγω άρνησης ορισμένων μεγάλων οικονομιών- είναι βεβαίως η καλύτερη προσέγγιση για να μη φέρουμε το παγκόσμιο οικοσύστημα πέρα από την αυτορρυθμιστική του ικανότητα.

Από άποψη αυτορρυθμιστικού μηχανισμού   αν μειωθούν τα δάση - δεδομένου ότι το CO₂ δεσμεύεται από τα φύλλα των φυτών- τότε μειώνεται η πηγή δέσμευσης μέσω της φωτοσύνθεσης και άρα το σύστημα χάνει μέρος από την αυτορρυθμιστική του ικανότητα. Αντιθέτως, δράσεις για την προστασία των δασών οδηγούν στη μείωση των επιπέδων του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα.

Παράδειγμα 4

Οι μονοτομεακές οικονομίες

Η μονοτομεακή απασχόληση σε μια περιοχή είναι τυπική περίπτωση ενός συστήματος με πολύ μικρή αυτορρυθμιστική ικανότητα. Περιοχές και κοινωνικές ομάδες που ζουν π.χ. μόνον από τον Τουρισμό ή μόνον από τη λειτουργία μιας μεγάλης βιομηχανικής μονάδας κινδυνεύουν να καταρρεύσουν ( και είναι ευάλωτοι σε πιέσεις… ) αν διακοπεί αυτή η δραστηριότητα. Η έλλειψη επιλογών λόγω μη πολυπλοκότητας και ποικιλίας της τοπικής οικονομίας ισοδυναμεί με μηδενική (σχεδόν) αυτορρυθμιστική ικανότητα.

Παράδειγμα 5

Ο ρόλος του μεγέθους του συστήματος

Το παράδειγμα αυτό αναφέρεται στην επίδραση του μεγέθους του συστήματος στην αυτορρυθμιστική του ικανότητα. Όσο μεγαλύτερο ένα σύστημα, τόσο μεγαλύτερη η αυτορρυθμιστική του ικανότητα.

Έστω ότι υπάρχουν ένα μικρό και ένα μεγάλο Κέντρο Υγείας. Στο μικρό υπάρχει μία τηλεφωνήτρια και στο μεγάλο τρεις τηλεφωνήτριες. Οποιοδήποτε σοβαρό ατύχημα στην πρώτη τηλεφωνήτρια θα αφήσει το μικρό Κέντρο Υγείας χωρίς τηλεφωνικό κέντρο. Στο μεγαλύτερο Κέντρο Υγείας, η πιθανότητα να συμβεί ταυτοχρόνως ατύχημα και στις τρεις τηλεφωνήτριες είναι πολύ μικρή. Συνεπώς, το μεγαλύτερο Κέντρο Υγείας έχει μεγαλύτερη αυτορρυθμιστική ικανότητα.

2.  Η προσαρμοστικότητα

Οι δεινόσαυροι, σύμφωνα με αρκετούς ειδικούς, εξαφανίστηκαν επειδή δε μπόρεσαν να προσαρμοστούν στις αλλαγές που έγιναν στο περιβάλλον τους…

Τόσο τα βιολογικά, όσο και τα κοινωνικά συστήματα έχουν κάποια ικανότητα προσαρμογής. Όσον μεγαλύτερη είναι αυτή η ικανότητα, τόσον πιο βιώσιμα είναι τα συστήματα.

Η προσαρμοστικότητα είναι και αυτή συνδεδεμένη με τη δυνατότητα πολλών επιλογών. Συστήματα που έχουν μοναδιαίες πηγές ζωτικών λειτουργιών έχουν μειωμένη ικανότητα επιβίωσης.

Παρά το ότι οι έννοιες της αυτορρυθμιστικής ικανότητας (που σκοπεύει σε συντήρηση μιας κατάστασης) και της προσαρμοστικότητας (λειτουργία σε άλλες συνθήκες) μοιάζουν να είναι αντίθετες, στην πραγματικότητα είναι συμπληρωματικές: Σύστημα που προσαρμόζεται σε κάθε αλλαγή… δεν είναι σύστημα!

3. Οι πόροι

Αποτελεί κανόνα της Θερμοδυναμικής (από τον οποίο κανένα σύστημα δεν εξαιρείται) πως για να λειτουργεί ένα σύστημα πρέπει να καταναλώνει πόρους. Οι πόροι αυτοί μπορεί να είναι ενέργεια, πρώτες ύλες, ανθρώπινη δραστηριότητα κλπ.

Οι δύο κρίσιμοι συντελεστές σε ό,τι αφορά αυτόν τον παράγοντα είναι η διαθεσιμότητα των πόρων και η αξιοποίηση των πόρων, με την έννοια της αποδοτικότητας του συστήματος.

Είναι αυτονόητο, ότι όσο ποιο ορθολογική και απoδοτική είναι η κατανάλωση των πόρων, τόσο μεγαλύτερη θα είναι η ανταγωνιστικότητα  και η Βιωσιμότητα του συστήματος.

Βεβαίως, με τον όρο ‘ορθολογική και αποδοτική ‘κατανάλωση πόρων’ οι διάφορες κοινωνικές ομάδες μπορεί να εννοούν διαφορετικά πράγματα. Είναι πράγματι δύσκολο να προσδιοριστεί με αγοραίους όρους πόσο αποδοτική είναι η κατανάλωση πόρων για τη βελτίωση της κοινωνικής συνοχής, της κοινωνικής δικαιοσύνης ή της φροντίδας για τους ηλικιωμένους. Εν γένει, ο ποσοτικός προσδιορισμός της ποιότητας είναι ένα δύσκολο- και εν πολλοίς άλυτο- πρόβλημα.

Αυτό δεν σημαίνει πως καταργείται η έννοια του ορθολογισμού. Ειδικά για τους φυσικούς πόρους, η Βιώσιμη Ανάπτυξη στηρίζεται σε μια βασική ηθική αρχή: τη Γη δεν την κληρονομήσαμε από τους προγόνους μας, τη δανειστήκαμε από τις μελλοντικές γενιές. Συνεπώς, καμία γενεά δεν έχει δικαίωμα να δανείζεται από τη Γη περισσότερα από όσα μπορεί να πληρώσει μέσα στον ίδιο τον κύκλο της. Τα παιδιά μας και τα παιδιά των παιδιών μας έχουν τα ίδια δικαιώματα στους φυσικούς πόρους με εμάς.

Από συστημικής πλευράς, η έννοια της κατανάλωσης των πόρων βάζει το θέμα της ανταγωνιστικότητας και της βιωσιμότητας σε μια οπτική γωνία πολύ ευρύτερη από αυτή που την τοποθετούν οι οικονομικές και πολιτικές θεωρήσεις: το σύστημα που χρησιμοποιεί πιο αποτελεσματικά τους διαθέσιμους πόρους έχει μεγαλύτερη πιθανότητα βιώσιμης ανάπτυξης.

4.  Το πλήθος θέσεων και επιλογών

Ανάπτυξη που δεν στηρίζεται στην ποικιλία απόψεων, θέσεων και προτάσεων είναι δύσκολο να υπάρξει. Προϋπόθεση της βιωσιμότητας, της εξέλιξης και της προόδου είναι η ύπαρξη ποικιλίας ειδών, ενεργειών και λύσεων.

…Αν όλα τα μόρια ήταν ίδια, δε θα υπήρχε ζωή!

…Αν όλοι οι άνθρωποι ήταν ίδιοι, αν όλα τα φυτά ήταν ίδια, αν όλες οι προσπάθειες και οι αποφάσεις ήταν ίδιες δε θα υπήρχε πρόοδος!

Από πολιτικής άποψης, ο ίδιος ο θεσμός της Δημοκρατίας προστατεύει την ατομικότητα, πράγμα που αποτελεί το υπόβαθρο ύπαρξης  στην κοινωνία διαφορετικών θέσεων, αξιολογήσεων και επιλογών.

Η αναπτυξιακή απαίτηση για ποικιλία ισχύει για όλα τα επίπεδα και όλες τις πλευρές της ανθρώπινης δραστηριότητας:

Στο Βιολογικό και Περιβαλλοντικό επίπεδο:

η αναφορά και φροντίδα για τη Βιοποικιλότητα εκφράζει, ακριβώς, αυτήν την προϋπόθεση για Ανάπτυξη.

Στο Πολιτιστικό επίπεδο:

η προβολή και ο σεβασμός των τοπικών πολιτισμών δεν εκφράζει μόνον την ανάγκη του αλληλοσεβασμού των ανθρώπινων κοινοτήτων. Η προοπτική ‘ενιαίου και Παγκόσμιου πολιτισμού’ είναι απειλή, δεν είναι στόχος. Ενιαίος πολιτισμός είναι έννοια απολυταρχική και αντίθετη με οποιαδήποτε προοπτική Ανάπτυξης.

Στον Οικονομικό και Παραγωγικό τομέα:

η έλλειψη ποικιλίας τεχνικών, δραστηριοτήτων και προϊόντων (μονοτομεακή Οικονομία)  ισοδυναμεί με προοπτική κατάρρευσης του συστήματος.

Στον Κοινωνικό τομέα:

έλλειψη ποικιλίας σημαίνει έλλειψη επιλογών και - σε τελική ανάλυση - απολυταρχία.

5. Η δομή και η οργάνωση του συστήματος

Ο τρόπος που έχει δομηθεί και λειτουργεί ένα σύστημα επηρεάζει άμεσα την ευελιξία, την ανταγωνιστικότητα και τη  βιωσιμότητα του.

Βεβαίως, υπάρχουν πολλά συστήματα δόμησης και λειτουργίας με χαρακτηριστικά παραδείγματα την ιεραρχική δομή και  τη δικτυακή λειτουργία. Είναι δείγματα δύο διαφορετικών σχολών, με πολύ διαφορετικά χαρακτηριστικά.

Στην ιεραρχική οργάνωση κυρίαρχη επιλογή είναι η ύπαρξη επιπέδων οργάνωσης. Τέτοια συστήματα οργάνωσης συναντώνται διεθνώς στη Δημόσια Διοίκηση, στην Οργάνωση Ιδιωτικών εταιριών, στο Στρατό κ.ά. Τα συστήματα αυτά έχουν  - προφανώς - μικρή αυτορρυθμιστική ικανότητα καθώς αρκεί ένα αδύνατο σημείο του συστήματος με ιεραρχική δομή για να περιοριστούν οι δυνατότητες ολόκληρου του συστήματος. Από έναν κακό προϊστάμενο μπορεί να νεκρωθεί ή υπολειτουργήσει μια ολόκληρη Διεύθυνση. Σε αυτή τη δομή, λοιπόν έχουμε τη μεγάλη αδυναμία να εξαρτάται η συνολική λειτουργία από την καλή λειτουργία του κάθε κρίκου της ιεραρχικής αλυσίδας:

Είναι προφανές πως  η μέγιστη αντοχή μιας αλυσίδας είναι η αντοχή του ασθενέστερου κρίκου της!

Το σημαντικότερο όμως πρόβλημα στην ιεραρχική οργάνωση είναι η αδυναμία διαρκούς πεδίου συνέργειας μεταξύ διαφορετικών, αλλά κατά τις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης συναφών, τομέων πολιτικής.

Στο δικτυακό τρόπο οργάνωσης κυρίαρχη επιλογή είναι η κατάργηση των επιπέδων οργάνωσης και η ιδιαίτερη ανάπτυξη της συνέργειας. Χαρακτηριστικό αυτών των ‘δικτυακών’ συστημάτων είναι η μεγάλη τους αυτορρυθμιστική  και προσαρμοστική ικανότητα. Τέτοια συστήματα είναι αυτά που περιγράφουν τη συνολική λειτουργία μεγάλων κοινωνικών ομάδων.

Χωρίς αμφιβολία, και τα δύο συστήματα οργάνωσης έχουν πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Χαρακτηριστικό των  ‘ιεραρχικών’  συστημάτων είναι η εξειδίκευση, που οδηγεί σε μεγάλη πρόοδο γνώσης.

Από άποψη λειτουργίας, τα συστήματα ιεραρχικής οργάνωσης είναι ενίοτε τόσο δύσκαμπτα και αργά που μόνα τους τείνουν να αναιρέσουν τους κανόνες λειτουργίας τους. Είναι πολύ συνηθισμένο φαινόμενο η πολιτική ηγεσία να αναγκάζεται να υπερκεράσει την ιεραρχία και ο Υπουργός, ο Περιφερειάρχης,  ή ο Δήμαρχος να συνεννοούνται με κατώτερα ιεραρχικά επίπεδα χωρίς τη συμμετοχή του Γεν. Γραμματέα, του Γενικού διευθυντή ή ακόμα και του αρμόδιου Διευθυντή.

Η συνηθέστερη εικόνα της καθημερινής διοίκησης είναι ο πολιτικός προϊστάμενος  να συνεννοείται κατευθείαν με έναν Διευθυντή χωρίς την παρουσία του Γενικού Διευθυντή, αλλά να παραπονείται  ο Διευθυντής ότι  τον παρακάμπτει ο Γενικός και συνεννοείται κατευθείαν με τους Τμηματάρχες! Αυτή η εικόνα κατάργησης, εν τη πράξει, της ιεραρχικής δομής απεικονίζει ανάγλυφα το παρωχημένο της ίδιας της αρχής της ιεραρχικής λειτουργίας.

Στην πραγματικότητα, η κατάργηση της ιεραρχικής δομής από τον ίδιο τον  επικεφαλής της δομής έχει αναχθεί  σε ιδιαίτερο- ιδιότυπο μεν, αλλά ιδιαίτερο- σύστημα  διοίκησης που ονομάζεται «chief of Indians» ( αρχηγός των Ινδιάνων) .Είναι το σύστημα που βλέπουμε σε  κάποιες ταινίες  western όπου πριν τη σύγκρουση, ο έφιππος αρχηγός των Ινδιάνων βρίσκεται μόνος του μπροστά και όλοι οι άλλοι Ινδιάνοι βρίσκονται δεξιά και αριστερά του, αλλά μια γραμμή πίσω του: Δύο επίπεδα διοίκησης: ο αρχηγός και όλοι οι άλλοι ισότιμοι πίσω του. Σε κάποιο βαθμό, αυτή η (πρωτόγονη) ινδιάνικη οργανωτική και διοικητική αντίληψη είναι παρούσα- συγκεκαλυμμένα ή απροκάλυπτα -  και σε πολλές  Ελληνικές μονάδες της ευρύτερης Δημόσιας Διοίκησης.


           ► Περισσότερα

*