Η Βιώσιμη ανάπτυξη

Γράφει ο  Ι. ΠΑΡΚΑΣ

... Ήταν τόσο σημαντική η πρακτική της εξασφάλισης γήινης αειφορίας στους αρχαίους Έλληνες, ώστε οι τοπικοί κυβερνήτες να ανταμείβονται ή να τιμωρούνται ανάλογα με τη όψη των κτημάτων της περιοχής τους. Σημάδια εδαφικής διάβρωσης ή άλλων χαρακτηριστικών περιβαλλοντικών ζημιών οδηγούσαν σε επίπληξη ή ακόμα και στην εξορία, ενώ γη με υγιή χαρακτηριστικά οδηγούσε σε επιβράβευση, ασχέτως με το αν η προστασία της γης είχε (αρνητικές) επιπτώσεις στην ευημερία του κόσμου…’

                                                                            O'Riordan ¹

Τις τελευταίες δεκαετίες γίνεται μια σοβαρή προσπάθεια να κάνουμε την ανθρώπινη συμπεριφορά περισσότερο ολιστική. Οι τεράστιες κοινωνικές ανισότητες, η υποβάθμιση του περιβάλλοντος, ο τρόπος που λειτουργούν σήμερα οι αστικές και αγροτικές περιοχές, η χαμηλή ποιότητα ζωής και
η εξάντληση των φυσικών πόρων  δεν επιτρέπουν εφησυχασμό. Κάτι πρέπει να αλλάξει. Και αυτή η αλλαγή είναι υπόθεση όλων.

Χρειάστηκε να περάσουν χιλιάδες χρόνια για να συνειδητοποιήσει ο άνθρωπος ότι η Γη είναι ένα ενιαίο σύστημα. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, τα κοινωνικά, οικονομικά, πολιτικά, διοικητικά και θρησκευτικά στερεότυπα ήταν μακριά από την αναγκαία προσέγγιση της ανθρώπινης δραστηριότητας ως ενιαίου συνόλου. Ίσως να μην υπήρχε η ανάγκη. Ίσως και ακριβώς το αντίθετο: Μέσα από τη λογική της διαίρεσης, της τεχνητής μεγέθυνσης των προβλημάτων, την ενοχοποίηση της διαφορετικότητας και των εντάσεων κάποιοι να ωφελούνται.

Το δόγμα για την ‘καλή ανάπτυξη’ που αυτή τη στιγμή έχει σχεδόν παγκόσμια αποδοχή, λέγεται ‘Βιώσιμη Ανάπτυξη’. Πρόκειται για μια σύνθετη και πολύπλοκη έννοια, η οποία αποτελεί τη βάση κάθε σύγχρονου αναπτυξιακού σχεδιασμού. Η παρουσίαση των βασικών συστατικών εννοιών της βιώσιμης ανάπτυξης είναι απαραίτητη για την κατανόηση σε βάθος του συνολικού πλαισίου αυτής της εργασίας. 

Η Βιώσιμη Ανάπτυξη εκφράζει έναν καινούργιο τρόπο σκέψης. Το κυρίαρχο χαρακτηριστικό της νέας προσέγγισης είναι πως η ανάπτυξη δεν είναι οικονομικός όρος. Πολύ περισσότερο, δεν είναι τεχνοκρατικός όρος: είναι κοινωνική επιλογή, την οποία οφείλουν να υλοποιήσουν οι εντολοδόχοι της κοινωνίας.

Η μετάφραση του όρου ‘sustainable’ στα Ελληνικά,  τουλάχιστον για το χώρο της ανάπτυξης, είναι ο όρος ‘βιώσιμη’, αν και αρχικά γινόταν χρήση του όρου ‘αειφόρος’, που προέρχεται από το χώρο της δασοπονίας και σημαίνει ικανότητα αέναης απόδοσης/ καρποφορίας. Δεδομένου ότι η  έννοια της βιωσιμότητας εμπεριέχει τη ρίζα ‘βίος’ σημαίνει ότι όταν μιλάμε για ένα βιώσιμο σύστημα, εννοούμε πως το σύστημα έχει ημερομηνία λήξης, ασχέτως του αν αυτή μπορεί να είναι γνωστή ή όχι. Αλλά συνήθως δεν εννοούμε αυτό. Συνεπώς, ο όρος ‘αειφόρος’ μάλλον βρίσκεται πλησιέστερα στο νόημα του αέναου από ό,τι το ‘βιώσιμος’. Περιέργως, στις δεκαετίες του 80 και του 90, όταν ο όρος ‘sustainable development’ άρχισε να κατακλύζει τη σχετική διεθνή βιβλιογραφία, στη χώρα μας χρησιμοποιούσαμε τον όρο ‘αειφόρος ανάπτυξη’, που, για κάποιο λόγο, τον αντικαταστήσαμε στην πορεία με τον λιγότερο ακριβή - σχεδόν άστοχο-  όρο ‘βιώσιμη ανάπτυξη.’

Σε μεγάλο μέρος της διεθνούς βιβλιογραφίας ^2,3 γίνεται αναφορά στην εφαρμογή συστηματικών αειφόρων πρακτικών στη δασοπονία από τον 12^ο αιώνα. Στην πραγματικότητα, πρακτικές αειφορίας στο χώρο της γεωργίας γίνονται από την αρχαιότητα. Ο O'Riordan,¹ (1988) γράφει:

‘…Η Αειφορία πιθανότατα εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην αρχαία Ελλάδα, στη λατρεία της Γαίας ως θεάς της Γης, η μητρική φιγούρα της φυσικής αναπλήρωσης. ... Ήταν τόσο σημαντική η πρακτική της γήινης αειφορίας στους αρχαίους Έλληνες, ώστε οι τοπικοί κυβερνήτες να ανταμείβονται ή να τιμωρούνται ανάλογα με τη όψη των κτημάτων της περιοχής τους. Σημάδια εδαφικής διάβρωσης ή άλλων χαρακτηριστικών περιβαλλοντικών ζημιών οδηγούσαν σε επίπληξη ή ακόμα και στην εξορία, ενώ γη με υγιή χαρακτηριστικά οδηγούσε σε επιβράβευση ασχέτως με το αν η προστασία της γης είχε επιπτώσεις στην ευημερία του κόσμου…’

Ο όρος ‘Βιώσιμη Ανάπτυξη’ πρέπει να υπενθυμίζει σε όλους πως υπάρχει και ‘μη Βιώσιμη Ανάπτυξη’. Στην πραγματικότητα, η συλλογιστική που έχει αναπτυχθεί με πυρήνα τη βιώσιμη ανάπτυξη έχει δείξει πως οι περισσότερες από τις μέχρι σήμερα αναπτυξιακές επιλογές ήταν αγοραίες επιλογές που οδηγούσαν σε ‘κακή ανάπτυξη’. Η ανάπτυξη των περισσότερων πόλεων στη χώρα μας είναι – κατά κανόνα- παράδειγμα κακής ανάπτυξης.

Ορισμοί της βιώσιμης ανάπτυξης

Το 1972, έγινε στην Στοκχόλμη η συνδιάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το ανθρώπινο Περιβάλλον. Για τους περισσότερους ειδικούς, από αυτή τη συνδιάσκεψη άρχισε η συχνή αναφορά του όρου sustainable development.

Η πηγή, που αποτελεί το σημείο εκκίνησης ορισμού και στόχων της Βιώσιμης Ανάπτυξης, είναι το κείμενο της επιτροπής των Ηνωμένων Εθνών (The Brundtland Commission, 1987)  ‘our common future’ ⁴:

‘...η βιώσιμη ανάπτυξη αντιμετωπίζει τις ανάγκες του σήμερα χωρίς να υπονομεύει την ικανότητα των επόμενων γενεών να αντιμετωπίσουν τις δικές τους ανάγκες...’.

Η διατύπωση της επιτροπής υπό την προεδρία της κυρίας Gro Harlem Brundtland, πρώην πρωθυπουργού της Νορβηγίας και γνωστής για τις δράσεις της για την προστασία του περιβάλλοντος, αλλά και για τη βελτίωση της δημόσιας υγείας σε υπό ανάπτυξη χώρες, δεν αποτελεί ορισμό, με την αυστηρά επιστημονική έννοια του όρου. Χωρίς να παραγνωρίζουμε ότι ο ορισμός έχει δεχτεί πολλές κριτικές για νοηματική ασάφεια, πρέπει να επισημάνουμε ότι αποτελεί - μακράν - τον συχνότερα αναφερόμενο ορισμό.

Μια επισκόπηση της σχετικής διεθνούς βιβλιογραφίας δείχνει ότι υπάρχουν δεκάδες ορισμοί του όρου ‘Βιώσιμη Ανάπτυξη’, που είτε προηγήθηκαν είτε ακολούθησαν τον προαναφερθέντα ορισμό. Οι περισσότεροι από αυτούς είναι περιγραφικοί, ίσως γιατί αυτό τους κάνει εύληπτους και κατανοητούς σε μεγάλο τμήμα της κοινωνίας. Μερικοί ενδιαφέροντες ορισμοί είναι οι εξής:

... Σας λέγω ότι η Γη ανήκει σε όλες τις γενεές. Κάθε γενεά έχει αυτοδικαίως το δικαίωμα στη Γη. Αυτό σημαίνει ότι καμιά γενεά  δε μπορεί να δανειστεί περισσότερα από τη Γη από ό,τι η ίδια μπορεί να πληρώσει.

Thomas Jefferson, Sep.1789

…Κάθε γενιά έχει δικαίωμα να εισπράττει τους τόκους του κεφαλαίου της φύσης, αλλά το κεφάλαιο οφείλει να το παραδώσει απείραχτο…

Canadian Commission on Conservation in 1915

…Η Ανάπτυξη είναι βιώσιμη εάν, και μόνον εάν, τα αποθέματα κεφαλαιουχικών αγαθών παραμένουν διαχρονικώς σταθερά ή αυξάνονται.

 World Bank

…To IISD έχει αναπτύξει ένα πλαίσιο για την κατανόηση της αειφόρου διαβίωσης. Η επίτευξη βιώσιμης διαβίωσης απαιτεί την μείξη της τοπικής γνώσης και των δυνάμεων της κοινότητας με τη σύγχρονη επιστήμη και την κατάλληλη τεχνολογία ώστε να δημιουργηθούν αποτελεσματικές και διαφανείς δομές διακυβέρνησης. Απαιτεί επίσης, την σωστή εκπαίδευση και κατάρτιση, καθώς και την παροχή πιστώσεων και δημιουργία επενδύσεων.⁵       

                                 IISD (Διεθνές Ινστιτούτο για την Αειφόρο Ανάπτυξη, 1997)

1	*O'Riordan, T., (1988). The Politics of Sustainability. in ‘Sustainable environmental management : principles and practice’. (ed) Turner, R.K., pp. ix, 292, London, UK: Belhaven Press. pp 29-31
2	http://en.wikipedia.org/wiki/Sustainable_development,  (History of the concept), πρόσβαση στις 20.10.2013
3	Ina Ehnert: Sustainable Human Resource Management: A Conceptual and Exploratory Analysis from a Paradox Perspective; Springer, 2009; pp. 35–36
4	World Commission on Environment and Development (1987). Our Common Future. Oxford: Oxford University Press. p. 27
5	International Institute for Sustainable Development (IISD) (1997) Assessing Sustainable Development: Principles in Practice. Online. Available at; http://iisd.ca/pdf/bellagio.pdf