Έκτακτα περιστατικά

Γράφει ο Π. Ιωακείμ

1. Διαχείριση κρίσεων    ● Τι είναι κρίση    ● Έκτακτα περιστατικά και η  Αρχή της Επικουρικότητας 1Β. Τα βασικά στοιχεία στη Διαχείριση κρίσεων    ● Η ύπαρξη πολιτικής για τα έκτακτα περιστατικά    ● Το σχέδιο διαχείρισης κρίσεων    ● Το Σχέδιο αντιμετώπισης του συγκεκριμένου περιστατικού

2. Οι ενότητες δράσεων στην αντιμετώπιση έκτακτων περιστατικών

Α. Πρόληψη και μείωση των επιπτώσεων

Β. Ετοιμότητα

Γ. Ανταπόκριση

Δ. Ανάνηψη

ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΓΙΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ  ΤΩΝ ΚΙΝΔΥΝΩΝ     ● Προσδιορισμός της σπουδαιότητας αυτών που θέλουμε να προστατεύσουμε     ● Μελέτη και εκτίμηση των πηγών κινδύνου     ● Εκτίμηση της τρωτότητας     ● Εκτίμηση της επικινδυνότητας     ● Η διαδικασία διαχείρισης της επικινδυνότητας     ● Η κατιούσα ανάπτυξη προβλημάτων σε μία κρίση

1. Διαχείριση κρίσεων

Τι είναι κρίση;

Σε όλους τους ανθρώπους και σε όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες μπορεί, ανά πάσα στιγμή, να συμβεί κάτι το μη επιθυμητό. Πολύ συχνά η κατάσταση μπορεί να αντιμετωπιστεί με μικρές προσαρμογές και διορθωτικές κινήσεις από αυτόν που αντιμετωπίζει το πρόβλημα.

Υπάρχουν όμως καταστάσεις όπου ένα γεγονός- κατά κανόνα μη προγραμματισμένο - μπορεί να προκαλέσει αναστάτωση ή διακοπή προγραμματισμένων δραστηριοτήτων, να θέσει σε κίνδυνο την ασφάλεια ανθρώπων, διαδικασιών και περιουσίας. Σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί και να οδηγήσει σε καταστροφές αν δεν ληφθούν άμεσα μέτρα αντιμετώπισης αυτής της κατάστασης. Σε αυτές τις περιπτώσεις μιλάμε για κρίση, για έκτακτη ανάγκη ή για έκτακτο περιστατικό. Στην πράξη, και οι τρεις αυτοί όροι περιγράφουν μία κατάσταση που έχει ισχυρή χρονική συνιστώσα, δηλαδή μπορεί με το χρόνο να κλιμακωθεί η έκταση, η βαρύτητα και η πολυπλοκότητα των προβλημάτων. Συνεπώς, μία κρίση  απαιτεί άμεση δράση.

Τι είναι η Διαχείριση κρίσεων;

Το ότι μία κρίση απαιτεί άμεση δράση αποτελεί  μια απλή δήλωση του προφανούς αν δεν γίνει και σημείο εκκίνησης προβληματισμού για το πώς αντιμετωπίζεται μία κρίση. Εξ ορισμού, ‘Διαχείριση κρίσης’ είναι ο τρόπος που αντιμετωπίζεται μία κρίση. Αυτός ο τρόπος μπορεί να αποδειχθεί: 

●	ότι επέτεινε την κρίση
●	μη έγκαιρος
●	μη αποτελεσματικός
●	ελάχιστα αποτελεσματικός
●	σπάταλος
●	αποτελεσματικός και με την ενδεδειγμένη αξιοποίηση ανθρώπινων και οικονομικών πόρων και μέσων.
Εν ολίγοις: υπάρχει καλή και κακή διαχείριση κρίσεων.

Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που επηρεάζουν - μερικές φορές σε καθοριστικό βαθμό - τις κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις ενός έκτακτου γεγονότος. Οι παράγοντες αυτοί είναι:

1	Η δυνατότητα έγκαιρης ειδοποίησης. Είναι προφανές πως μια μεγάλη δασική πυρκαγιά δίνει αρκετό χρόνο στους υπευθύνους μιας κατασκήνωσης ή ενός σχολείου να εκκενώσουν με ασφάλεια τις εγκαταστάσεις. Αντιθέτως, μια πυρκαγιά μέσα στο σχολείο δίνει πολύ λιγότερο χρόνο αντίδρασης και αυτό μπορεί να μεταβάλει δραματικά τις επιπτώσεις της πυρκαγιάς. Το ίδιο ισχύει για μια επερχόμενη πλημμύρα όπου οι προβλέψεις της Μετεωρολογικής Υπηρεσίας μπορεί να οδηγήσουν σε προληπτικό κλείσιμο του σχολείου και σε μείωση των επιπτώσεων του φαινομένου στην ασφάλεια των μαθητών.
2	Η στιγμή που εκδηλώθηκε το περιστατικό. Είναι προφανές πως ένας σεισμός που έγινε τη στιγμή που σε ένα σχολείο δεν υπήρχαν μαθητές θα έχει μηδενικές επιπτώσεις στην ασφάλεια μαθητών και εκπαιδευτικού προσωπικού.   Αντιθέτως, αν ο σεισμός γίνει σε ώρα λειτουργίας του σχολείου οι επιπτώσεις του σεισμού μπορεί να είναι πολύ σοβαρότερες.
3	Οι συντρέχοντες παράγοντες: είναι διαφορετικές οι επιπτώσεις ενός ισχυρού σεισμού σε ένα σχολείο αν το γεγονός γίνει ενώ βρέχει και μαθητές και καθηγητές βρίσκονται μέσα στο κτήριο και διαφορετικές αν ο σεισμός γίνει σε ώρα διαλείμματος μιας όμορφης, ζεστής ημέρας.
4	Η ύπαρξη σχεδιασμού για την αντιμετώπιση έκτακτων γεγονότων. Είναι προφανές πως  οι επιπτώσεις θα είναι πολύ λιγότερες αν το περιστατικό αντιμετωπιστεί οργανωμένα βάσει προϋπάρχοντος σχεδίου και θα είναι σοβαρότερες αν μαθητές και εκπαιδευτικοί γνωρίζουν τις ενέργειες που πρέπει να κάνουν. Βεβαίως, ο σχεδιασμός βοηθά όταν όχι απλώς υπάρχει αλλά και είναι κτήμα όλων αυτών που εμπλέκονται στις επιδράσεις του έκτακτου γεγονότος.
5	Ο ασφαλής σχεδιασμός των εγκαταστάσεων που πλήττονται από ένα έκτακτο περιστατικό. Είναι διαφορετικές οι επιπτώσεις σε ένα κτήριο που κατασκευάστηκε βάσει των αρχών SBD (safe by design – ασφαλές εκ σχεδιασμού) και διαφορετικές σε ένα κτήριο που κατασκευάστηκε χωρίς σωστές προδιαγραφές ασφαλούς λειτουργίας.
6	Οι επιπτώσεις που είχε το έκτακτο περιστατικό σε άλλες λειτουργίες- συστήματα της περιοχής. Ένας σεισμός που προκάλεσε κατολισθήσεις ή σπάσιμο αγωγών νερού μπορεί να καθυστερήσει ή και να εμποδίσει την παροχή βοήθειας από Αστυνομία, ΕΚΑΒ και Πυροσβεστική και αυτό θα έχει επίδραση στις επιπτώσεις του φαινομένου στην παροχή βοήθειας στο σχολείο. Ένα συχνό και πολύ σοβαρό πρόβλημα σε περιπτώσεις έκτακτων περιστατικών είναι η επίδραση που είχε το περιστατικό  στο σύστημα επικοινωνιών. Οι επιπτώσεις αυτές έχουν συνήθως διπλή πηγή: - Με την εκδήλωση ή τη γνωστοποίηση ενός έκτακτου περιστατικού αυξάνεται κατακόρυφα ο αριθμός των τηλεφωνικών κλήσεων σε βαθμό που προκαλείται πολύ συχνά κατάρρευση του τηλεφωνικού δικτύου. Τα περισσότερα τηλεφωνήματα γίνονται από τους απλούς πολίτες που είτε θέλουν να γνωστοποιήσουν σε γνωστούς και φίλους ότι είναι καλά, είτε θέλουν να μάθουν αν οι δικοί τους άνθρωποι είναι καλά. -  Η δεύτερη πηγή προβλημάτων είναι οι τεχνικές βλάβες που το έκτακτο περιστατικό προκάλεσε στο σύστημα επικοινωνιών και που οδηγούν το σύστημα σε μειωμένη απόδοση ή προσωρινή κατάρρευση.    Η σημασία των επικοινωνιών στην έγκαιρη και αποτελεσματική αντιμετώπιση έκτακτων περιστατικών δε μπορεί να υπερτονισθεί. Σε άλλο σημείο αυτής της εργασίας θα γίνει αναλυτική αναφορά στο ρόλο των επικοινωνιών στην αντιμετώπιση κρίσιμων καταστάσεων.
7	Η ύπαρξη ή η έλλειψη μέτρων μείωσης των επιπτώσεων ενός φαινομένου. Για παράδειγμα, η στερέωση ορισμένων αντικειμένων μέσα στις σχολικές τάξεις (βιβλιοθήκες, φοριαμοί,  βαριά εκθέματα, ογκώδη βιβλία σε ράφια κλπ) βοηθά στη μείωση των επιπτώσεων του σεισμού καθώς μειώνει τις πιθανότητες τραυματισμού μέσα στην τάξη σε περιπτώσεις σεισμού.

Έκτακτα περιστατικά και η  Αρχή της  Επικουρικότητας

Το ότι τα έκτακτα περιστατικά έχουν τοπικό χαρακτήρα δεν σημαίνει πως οι τοπικοί φορείς και οι τοπικές κοινωνίες μπορούν πάντοτε να αντιμετωπίσουν μια έκτακτη ανάγκη που υπάρχει στην  περιοχή τους. Σε αυτές τις περιπτώσεις η πρακτική εφαρμογή της Αρχής της Επικουρικότητας συνοψίζεται στο δόγμα: Οι αποφάσεις λαμβάνονται και οι δράσεις υλοποιούνται στο κατώτερο δυνατόν επίπεδο που επιτρέπουν οι περιστάσεις.

Η Αρχή της Επικουρικότητας επιβάλλει να υπάρξει βοήθεια προς τους τοπικούς φορείς που δοκιμάζονται, αν οι τοπικοί μηχανισμοί αδυνατούν να αντιμετωπίσουν έγκαιρα και αποτελεσματικά μια έκτακτη ανάγκη. Ο τρόπος που παρέχεται αυτή η βοήθεια μπορεί να διαφέρει μεταξύ των διαφόρων πολιτικών, διοικητικών και οργανωτικών συστημάτων, αλλά η φιλοσοφία παραμένει η ίδια.

Παράδειγμα:

Μπορεί και πρέπει η κεντρική εξουσία να επιβάλλει να υπάρχουν συγκεκριμένες προδιαγραφές ασφάλειας στα σχολεία καθώς και να είναι υποχρεωτική η ύπαρξη σχεδίου δράσης σε κάθε σχολείο, αλλά την απόφαση για το αν θα γίνει εκκένωση του σχολείου μετά από την εκδήλωση πυρκαγιάς σε  γειτονικό δάσος δε πρέπει να τη λάβει το Υπουργείο Παιδείας, αλλά οι τοπικοί αρμόδιοι που βρίσκονται στο περιστατικό (Πυροσβεστικές δυνάμεις, Διευθυντής Σχολείου, σύλλογος γονέων κλπ).

(Το πώς και ποιοί πρέπει να λάβουν την απόφαση στο προηγούμενο παράδειγμα αποτελεί αντικείμενο που αναλύεται διεξοδικά σε άλλο σημείο).

Η πρακτική πλευρά της εφαρμογής της Αρχής της Επικουρικότητας αναδεικνύει τρία ενδιαφέροντα σημεία:

Διαλειτουργικότητα		Για να μπορέσει να εφαρμοστεί η Αρχή της Επικουρικότητας πρέπει να υπάρχουν ενιαίες προδιαγραφές στον τρόπο αντιμετώπισης των κινδύνων, της Οργάνωσης και της Επικοινωνίας. Αν κάθε μονάδα που συνδράμει και συμμετέχει έχει τις δικές της προδιαγραφές εξοπλισμού, τις δικές της συχνότητες επικοινωνίας, τους δικούς της κώδικες συνεννόησης και τη δική της ορολογία σε ό,τι αφορά εξοπλισμό, λειτουργίες και διαδικασίες, το τελικό αποτέλεσμα θα είναι το χάος.
Διεύρυνση των  συνεργασιών		Η Αρχή της Επικουρικότητας  επεκτείνεται και σε συνεργασία μεταξύ υπηρεσιών και φορέων του ίδιου διοικητικού επιπέδου. Επί παραδείγματι, συνήθως ένας Δήμος θα σπεύσει να συνδράμει άλλο Δήμο, ή μία Περιφέρεια θα συνδράμει μια άλλη Περιφέρεια στην αντιμετώπιση μιας έκτακτης ανάγκης. Σε αυτές τις περιπτώσεις η Αρχή της Επικουρικότητας μπορεί να συναντηθεί στους όρους ‘Σύμφωνο αμοιβαίας συνεργασίας’, ‘Σύμφωνο αμοιβαίας βοήθειας κλπ’.
Καθολική γνώση του συστήματος αντιμετώπισης έκτακτων αναγκών		Για να μπορέσει να εφαρμοστεί αποτελεσματικά η Αρχή της Επικουρικότητας, θα πρέπει κάθε επίπεδο – και κυρίως το οργανωτικά κατώτερο - να γνωρίζει τους κανόνες και τον τρόπο λειτουργίας τόσον των ανώτερων επιπέδων, όσων και των διαφορετικών υπηρεσιών που συμμετέχουν ή συνδράμουν στην αντιμετώπιση της έκτακτης ανάγκης. Αν ο Διευθυντής ενός Σχολείου δε γνωρίζει τα βασικά χαρακτηριστικά λειτουργίας του ανώτερου οργανωτικού ή διοικητικού επιπέδου από το οποίο θα πρέπει να ζητήσει βοήθεια τότε η επίκλησή του για βοήθεια μπορεί να είναι άστοχη, ανεπαρκής, ή ανεδαφική. Το να ζητά ο κάθε πολίτης και ο κάθε τοπικός φορέας επειγόντως ελικόπτερα και βοήθεια άλλων υπηρεσιών και φορέων σε κάθε πρόβλημα που θα αντιμετωπίσει αν δεν αποτελεί ομολογία ανικανότητας, αποτελεί τυπική περίπτωση ανευθυνότητας, άγνοιας, ελλιπούς προετοιμασίας και αμετροέπειας.

Η Επικουρικότητα δεν πρέπει να αποτελεί ούτε εύκολη λύση, ούτε άλλοθι για έλλειψη προετοιμασίας για την αντιμετώπιση ενός έκτακτου περιστατικού. Σε καταστάσεις μεγάλης έκτασης του φαινομένου (ισχυρός σεισμός, μεγάλη δασική πυρκαγιά κλπ) μπορεί η εξωτερική βοήθεια να καθυστερήσει σημαντικά ή να είναι πολύ μικρή. Οι λόγοι είναι γνωστοί: για να φτάσουν οι διασωστικές μονάδες του ΕΚΑΒ και της Πυροσβεστικής στο σημείο που υπάρχει ανάγκη πρέπει οι δρόμοι να είναι ανοικτοί. Σε περίπτωση μεγάλου σεισμού αρκετοί δρόμοι κλείνουν είτε από υλικά οικοδομών που κατέρρευσαν, είτε από υπερβολική κίνηση αυτοκινήτων που οι οδηγοί τους σπεύδουν να βεβαιωθούν για την ασφάλεια των μελών της οικογένειάς τους. 

Επί πλέον σε καταστάσεις όπου το φαινόμενο έχει μεγάλη έκταση ή μεγάλη ένταση, οι διασωστικές δυνάμεις πρέπει να προσφέρουν τη βοήθειά τους σε πολλά σημεία ταυτοχρόνως. Συνεπώς, η προετοιμασία για την αντιμετώπιση ενός έκτακτου περιστατικού πρέπει να προβλέπει την περίπτωση καθυστερημένης ή πολύ μικρής εξωτερικής βοήθειας τη στιγμή της κρίσης.