Η Αρχή της Επικουρικότητας

Γράφει ο Π. Ιωακείμ

'… Ήθελαν να μας λένε  από την Ουάσιγκτον πότε θα οργώνουμε το χωράφι μας, πότε θα μαζεύουμε τη σοδειά και πότε θα ζυμώνουμε …’

                                                                                             Thomas Jefferson ¹

 Η Αρχή της Επικουρικότητας είναι έννοια κλειδί τόσον στην υπόσταση του θεσμού της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, όσον και στην οργάνωση και λειτουργία των  κοινωνικών και διοικητικών συστημάτων.   

Στην ελληνική και ξένη βιβλιογραφία συναντάμε, κατά κόρον, ως ορισμό της Επικουρικότητας τη φράση ‘Επικουρικότητα σημαίνει να λαμβάνονται οι αποφάσεις στο κατώτερο δυνατό επίπεδο’. Θέλει προσοχή γιατί αυτό είναι τυπικό δείγμα αδυναμίας διάκρισης μεταξύ των εννοιών ‘ορισμός’ και ‘όρος’. Η διαφορά είναι μεγάλη: Το να λαμβάνονται αποφάσεις στο κατώτερο δυνατό επίπεδο είναι όρος για την εφαρμογή της Αρχής της Επικουρικότητας αλλά δεν αποτελεί τον ορισμό της Επικουρικότητας.

 Η έννοια της Επικουρικότητας ξεκινά από τις αρχέγονες κοινωνίες και παρουσιάζεται με συγκεκριμένο σχήμα την εποχή του Αριστοτέλη.

Η αρχή της Επικουρικότητας εκφράζεται από την αποδοχή πως  ‘η πλειοψηφία μπορεί να αποφασίζει μόνον για θέματα που την αφορούν’

Για επιμέρους θέματα ή περιοχές, η πλειοψηφία έχει δικαίωμα να αποφασίσει (στο πνεύμα της αλληλεγγύης) μόνον με την έννοια της βοήθειας, της στήριξης. Εξ΄ ου και η χρήση του όρου ‘Επικουρικότητα’.

Είναι προφανές, πως η Αρχή της Επικουρικότητας είναι προϋπόθεση της Δημοκρατίας. Με αυτή, την αυθεντική ερμηνεία του όρου, η Επικουρικότητα είναι ασπίδα εναντίον κάθε είδους πολιτικού, θρησκευτικού, πολιτισμικού  ή αισθητικού απολυταρχισμού καθώς προστατεύει το δικαίωμα ατομικών επιλογών που δεν αφορούν το σύνολο. Ποιος δημοκρατικός πολίτης θα δεχόταν να αποφασίζει (και με ποιο τρόπο;) το κοινωνικό σύνολο για το πώς θα ονομάσει το παιδί του, ποιο θρήσκευμα θα ασπαστεί ή ποια μουσική επιτρέπεται να ακούει; Η Αρχή της Επικουρικότητας δεν αναγνωρίζει τέτοιο δικαίωμα σε καμμία πλειοψηφία, σε καμμία Βουλή και σε κανένα  Συμβούλιο.

Στην πραγματικότητα, η Αρχή της Επικουρικότητας στηρίζεται στη σοφή διαπίστωση πως η έννοια '' πλειοψηφία  '' είναι σχετική με το θέμα και όχι με τους πολίτες! Όλοι οι άνθρωποι ανήκουμε σε κάποια πλειοψηφία και σε κάποια μειοψηφία, αναλόγως με το θέμα, το χρόνο και τον τόπο!  Δεν υπάρχει άνθρωπος στη Γη που να μην ανήκει σε κάποια κοινωνική, εθνική, πολιτική, επαγγελματική ή θρησκευτική μειονότητα. Οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί στην Ελλάδα αποτελούν θρησκευτική πλειοψηφία αλλά στην Ιταλία ή την Ινδία αποτελούν μια ισχνή θρησκευτική μειονότητα.

Σύμφωνα με την αναφερθείσα προσέγγιση, η Αρχή της Επικουρικότητας προστατεύει και τις μειονότητες καθώς επιτρέπει την επιλογή τοπικών πολιτικών σε θέματα που δεν αφορούν το κοινωνικό σύνολο. Πέραν της ενίσχυσης της κοινωνικής ειρήνης, η προστασία της κάθε μειονότητας οδηγεί και πάλι στην προστασία της ατομικότητας.

Η Τοπική Αυτοδιοίκηση ξεκίνησε άτυπα σαν παραχώρηση του κεντρικού ηγεμόνα προς τους φύλαρχους και τους ισχυρούς τοπάρχες των πρώτων κοινωνιών. Με αυτόν τον τρόπο - και σε μια εμβρυακή εφαρμογή της Αρχής της Επικουρικότητας - η Τοπική Αυτοδιοίκηση εξασφάλιζε την μείωση των τριβών και την ανάπτυξη συνοχής και δύναμης του όποιου συνόλου. Στη συνέχεια, η Αρχή της Επικουρικότητας επεκτάθηκε και περιέλαβε επαγγελματικές κάστες, όπου διάφορα - σημαντικά για την εξουσία - επαγγέλματα απέκτησαν δικαιώματα αυτοδιοίκησης για θέματα που αφορούσαν το επάγγελμά τους.

Στην πορεία των αιώνων, διαπιστώθηκε πως αυτή η  ‘παραχώρηση’ των  ηγεμόνων αποτελούσε και την προσφορότερη και αποδοτικότερη λύση για την καλύτερη στήριξη και προστασία των πολιτών, τη μείωση των ενδοκοινωνικών τριβών, την εκμετάλλευση των τοπικών προϊόντων, την επίλυση των τοπικών προβλημάτων και την αξιοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων μιας περιοχής.

Στις χώρες με σημαντικό πληθυσμό Καθολικών, συναντάμε συχνή βιβλιογραφία όπου η Επικουρικότητα παρουσιάζεται ιστορικά ως δόγμα της Καθολικής Εκκλησίας για τον τρόπο διοίκησής της. Για το χώρο της Καθολικής Εκκλησίας η Αρχή της Επικουρικότητας, αναπτύχθηκε επίσημα για πρώτη φορά στην εγκύκλιο Novarum Rerum του 1891 από τον Πάπα Λέοντα ΙΓ, ως μια προσπάθεια να αρθρώσει μια μέση οδό μεταξύ του laissez-faire καπιταλισμού (οικονομική δραστηριότητα χωρίς κρατική παρέμβαση), αφενός, και τις διάφορες μορφές του κομμουνισμού, που υποτάσσουν το άτομο στο κράτος από την άλλη.

Η αρχή αναπτύχθηκε περαιτέρω από τον Πάπα Πίο ΧΙ  ο οποίος στην εγκύκλιο Quadragesimo Anno του 1931 έγραφε μεταξύ άλλων: ‘Αποτελεί αδικία, σοβαρό παράπτωμα και διασάλευση της ορθής πρακτικής για μια ευρύτερη και ισχυρότερη ένωση να αναλαμβάνει αρμοδιότητες, οι οποίες θα μπορούσαν να επιτευχθούν σε ικανοποιητικό βαθμό από μικρότερες και πιο αδύναμες κοινότητες… Ο αληθινός στόχος οποιασδήποτε κοινωνικής δραστηριότητας πρέπει να είναι η στήριξη προς  τα μέλη της κοινωνίας και όχι ο αφανισμός ή η απορρόφησή τους.’

Τόσο από την άποψη προστασίας της ατομικότητας, όσον και την προστασία τοπικών ιδιαιτεροτήτων, η σύγχρονη εφαρμογή της Αρχής της Επικουρικότητας είναι σε πλήρη συμφωνία με τη βασική προϋπόθεση της ύπαρξης πολλών επιλογών, που αποτελεί έναν από τους  συντελεστές  για τη βιωσιμότητα ενός συστήματος.

Η πρόοδος και η εξέλιξη σε κλίμα απόλυτης ομοιότητας είναι - εξ ορισμού – όχι μόνον αδύνατη, αλλά και ανύπαρκτη σαν έννοια καθώς χωρίς ποικιλότητα δε μπορεί να αναπαραχθεί η ζωή! Μπορεί η απόλυτη ομοιομορφία να είναι το όνειρο (και η εύκολη λύση) των οπαδών του συγκεντρωτικού σχεδιασμού και της κεντρικής,  εξουσιαστικής δημόσιας διοίκησης, αλλά είναι ο δήμιος της εξέλιξης και της προόδου.

1. Autobiography, by Thomas Jefferson. Retrieved: 24 Ιουλίου 2013. http://libertyonline.hypermall.com/Jefferson/Autobiography.html

*