Οι δείκτες βιώσιμης ανάπτυξης

 Γράφει ο Π. Ιωακείμ

Τα ποιοτικά χαρακτηριστικά είναι, γενικώς, δύσκολο ή και αδύνατο να μετρηθούν. Πώς μετριέται ποσοτικά η φιλικότητα ενός υπαλλήλου, η ειλικρίνεια μιας πρόθεσης  ή η ομαδικότητα των υπαλλήλων μιας διοικητικής υπηρεσίας; Παρά ταύτα, δεδομένου ότι η πρόοδος είναι κατά βάση
συγκριτική διαδικασία, υπάρχει πάντοτε η ανάγκη να προσδιορίζουμε την κατάσταση ενός συστήματος ώστε από τις μεταβολές να διαπιστώνουμε αν υπάρχει πρόοδος, στασιμότητα ή επιδείνωση. Για τον στατικό προσδιορισμό ενός συστήματος χρησιμοποιούνται δείκτες οι οποίοι μας βοηθούν να παρακολουθούμε την κατάσταση του συστήματος.

Οι δείκτες αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της διαδικασίας καταγραφής και παρακολούθησης της κατάστασης ενός συστήματος, καθώς και της διαδικασίας προγραμματικού σχεδιασμού. Η Αρχή της βιώσιμης ανάπτυξης επιβάλλει να διευρύνουμε τη φύση των δεικτών ενός συστήματος, που δεν είναι απλά στατιστικά στοιχεία. Για να γίνει αυτό, έπρεπε να δημιουργηθεί μια καινούργια αντίληψη του ‘τι, πώς και γιατί το μετράω’. Αυτό οδήγησε στην ανάπτυξη μιας καινούργιας γενιάς δεικτών, των δεικτών βιώσιμης ανάπτυξης.

Οι δείκτες βιώσιμης ανάπτυξης είναι οντότητες οι οποίες προσδιορίζουν όχι μόνον την κατάσταση ενός συστήματος, αλλά την τάση για αλλαγή κάποιων χαρακτηριστικών του συστήματος. Σύμφωνα με αυτόν τον ορισμό, υπάρχει σημαντική διαφορά ανάμεσα στους παραδοσιακούς δείκτες και τους δείκτες Βιώσιμης Ανάπτυξης.

Στην περίπτωση των κλασσικών δεικτών ανήκει, παραδείγματος χάριν, ο μετρητής του καυσίμου που υπάρχει στο ρεζερβουάρ παλαιότερων αυτοκινήτων. Ο δείκτης αυτός μας πληροφορεί πόσο καύσιμο υπάρχει ακόμα, αλλά δεν μας βοηθά να γνωρίζουμε με αρκετή ακρίβεια το μέλλον της πορείας μας. Πόσα χιλιόμετρα μπορούμε να διανύσουμε ακόμα με τα καύσιμα που έχουμε;

Στην περίπτωση των δεικτών βιώσιμης ανάπτυξης ανήκουν οι δείκτες που υπάρχουν στα σύγχρονα αυτοκίνητα και μας πληροφορούν τόσο για το ρυθμό με τον οποίο καταναλώνουμε το καύσιμο, όσο και για το πόσα χιλιόμετρα μπορούμε να κάνουμε με τα καύσιμα που μας απομένουν.

Η βασική διαφορά είναι στο ότι οι παραδοσιακοί Δείκτες αναφέρονται σε τμήμα της κοινωνικής δραστηριότητας, χωρίς ιδιαίτερη φροντίδα να συνδέσουν την κοινωνική, την περιβαλλοντική και την οικονομική διάσταση της ανάπτυξης. Είναι δείκτες χωρίς όραμα. Είναι απεικονίσεις. Για παράδειγμα:

Ο αριθμός τηλεφώνων ανά 1000 κατοίκους δεν είναι δείκτης Βιώσιμης Ανάπτυξης, είναι ένα στατιστικό δεδομένο που δε δείχνει καμία τάση, καμία πορεία.

Αντιθέτως:

Το ποσοστό του πληθυσμού που απέκτησε νέα τηλεφωνική σύνδεση το προηγούμενο έτος είναι δείκτης βιώσιμης ανάπτυξης.

Το ίδιο ισχύει για το μέσο μηνιαίο μισθό, δεν είναι δείκτης βιώσιμης ανάπτυξης. Αντιθέτως, το τι μπορεί να αγοράσει κανείς με το μέσο  μηνιαίο μισθό είναι δείκτης βιώσιμης ανάπτυξης.

Οι δείκτες βιώσιμης ανάπτυξης έχουν τα στοιχεία της πυξίδας. Πρέπει να δείχνουν την κατεύθυνση προς την οποία κινείται η βιώσιμη ανάπτυξη. Αυτό σημαίνει, πρωτίστως, την ύπαρξη οράματος. Η τοπική κοινωνία πρώτα θα προσδιορίσει το όραμα της και μετά θα ορίσει τους δείκτες βιώσιμης ανάπτυξης.

Για λόγους συγκρισιμότητας και ευκολίας χειρισμού τους, οι δείκτες βιώσιμης ανάπτυξης θα πρέπει να σχεδιάζονται, καταγράφονται και παρακολουθούνται με ενιαίο, διεθνή τρόπο. Αυτό δε σημαίνει πως όλες οι κοινωνίες ή οι κοινωνικές ομάδες θα χρησιμοποιούν τους ίδιους δείκτες. Πολύ περισσότερο δε σημαίνει ότι οι δείκτες έχουν την ίδια βαρύτητα και σημασία για όλες τις περιοχές και όλες τις ομάδες. Αστικές και αγροτικές περιοχές δεν έχουν ούτε τα ίδια προβλήματα, ούτε το ίδιο όραμα.

Η βιώσιμη ανάπτυξη δεν στηρίζεται στους δείκτες. Χωρίς αμφιβολία οι δείκτες βιώσιμης ανάπτυξης είναι απαραίτητος οδηγός. Αλλά η πολιτική και κοινωνική πλευρά είναι -πρέπει να είναι- πολύ ισχυρότερη. Πρέπει, επίσης, να εξασφαλισθεί ότι οι δείκτες ερμηνεύονται με ενιαίο τρόπο. Τι σημαίνει ότι ‘πέρυσι το γραφείο του Δημάρχου έλαβε λιγότερες επιστολές διαμαρτυρίας από ότι πρόπερσι’;

● Ότι ο Δήμος δουλεύει καλύτερα;

● Ότι τα προβλήματα στο Δήμο λιγοστεύουν;

● Ότι ο κόσμος έπαψε να ασχολείται με τα κοινά;

● Ότι άλλαξαν οι αρμοδιότητες των ΟΤΑ;

Είναι προφανές πως χρειαζόμαστε περισσότερα στοιχεία:

Οι ενδείξεις από ένα δείκτη συχνά αναδεικνύονται είτε σε γρίφο, είτε παγίδα.

  

Το DSR σύστημα δεικτών

Έχουν γίνει πολλές προσπάθειες να αναπτυχθεί ένα ενιαίο σύστημα δεικτών για διεθνή χρήση και συγκρισιμότητα. Έχουν γίνει πολλές προτάσεις. Ένα σύστημα με ευρεία αποδοχή ήταν το σύστημα PSR όπου

    P:     σημαίνει     Pressure (πίεση)

    S:                        State (κατάσταση)

    R:                        Response (ανταπόκριση)

Το σύστημα αυτό έχει τροποποιηθεί και εφαρμόζεται από τα Ηνωμένα Έθνη σαν DSR όπου

    D:     σημαίνει      Driving Force (κινητήρια δύναμη)

    S:                         State (κατάσταση)

    R:                         Response (ανταπόκριση)

   

Στην πραγματικότητα, έχει αντικατασταθεί η έννοια ‘πίεση’ από την έννοια ‘Κινητήρια Δύναμη’ ώστε να συμπεριληφθούν δείκτες που αναφέρονται στον Κοινωνικό, Οικονομικό και Θεσμικό τομέα.

Το σύστημα DSR είναι ένας πίνακας ο οποίος έχει οριζοντίως τρεις τύπους δεικτών. Στην κατακόρυφη στήλη υπάρχουν οι διάφορες διαστάσεις της Βιώσιμης Ανάπτυξης. Οι τρεις τύποι δεικτών είναι:

1. Δείκτες D (Driving Force) που αναφέρονται σε ανθρώπινες δραστηριότητες και διαδικασίες,

2.  Δείκτες  S (State) που αναφέρονται στην κατάσταση του συστήματος και

3. Δείκτες R (Response) που αναφέρονται σε πολιτικές και αναπτυξιακές επιλογές.

Θα πρέπει να τονισθεί ότι στις κυψέλες των πινάκων DSR μπορεί να υπάρχουν πολλοί ή και κανένας δείκτης. Αυτό είναι θετικό στοιχείο χάραξης πολιτικής. Όπου υπάρχουν περισσότεροι από ένας δείκτες, υπάρχει η άνεση της επιλογής του πλέον ενδεδειγμένου για τη συγκεκριμένη μελέτη. Όπου δεν υπάρχει κανένας δείκτης (αυτό συμβαίνει, κυρίως, στο Θεσμικό τομέα) αναδεικνύεται η ανάγκη έρευνας.

Στον επόμενο Πίνακα 1 αποτυπώνονται ενδεικτικά μια σειρά κλασσικών δεικτών και δεικτών βιώσιμης ανάπτυξης, ώστε η σύγκρισή τους να βοηθήσει στη διαφορά που υπάρχει μεταξύ της φιλοσοφίας των δύο ειδών δεικτών.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΔΕΙΚΤΩΝ ΚΑΙ ΔΕΙΚΤΩΝ ΒΙΩΣΙΜΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ  (Δ.Β.Α).
	Παραδοσιακοί δείκτες:	Δείκτες βιώσιμης ανάπτυξης:	Έμφαση του Δ.Β.Α.:
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ	Εγγεγραμμένοι Ψηφοφόροι Αριθμός επιμορφωθέντων ανέργων	Μέσος αριθμός πολιτών που παρακολουθούν το Δημοτικό συμβούλιο Αριθμός επιμορφωθέντων που βρήκαν εργασία στην τοπική οικονομία	Ενδιαφέρον των πολιτών για τα κοινά Αρμονία επιμόρφωσης και τοπικών συνθηκών απασχόλησης
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ	Τόνοι απορριμμάτων	Ποσοστό ανακυκλωθέντων απορριμμάτων	Κυκλική χρήση πόρων Προστασία Περιβάλλοντος
	Κατανάλωση ενέργειας	Ποσοστό της ενέργειας που προέρχεται από ανανεώσιμες πηγές	Διατήρηση -βιωσιμότητα
ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ	Μέσο οικογενειακό εισόδημα Κατά κεφαλή εισόδημα 1. Ποσοστό ανεργίας 2. Αριθμός εταιρειών 3. Θέσεις εργασίας	Ώρες εργασίας απαιτούμενες για την πληρωμή ενοικίου σπιτιού 100τ.μ α) Ποικιλότητα ικανοτήτων της τοπικής βάσης εργασίας β) Αριθμός ποικιλίας τοπικών μονάδων γ) Μισθοί που παραμένουν στην τοπική οικονομία	Τι μπορεί να αγοράσει ο μισθός; Αντοχή της αγοράς εργασίας σε εξωγενείς παράγοντες Ικανότητα προσαρμογής σε αλλαγές

Η αξιολόγηση και προτεραιότητα των δεικτών δεν είναι μόνο θέμα Οικονομολόγων ή αυτόκλητων ειδικών οποιουδήποτε είδους. Είναι θέμα κοινωνικής απόφασης και εδώ αναδεικνύεται η εγγενής αδυναμία ενός κεντρικού οργάνου διοίκησης να χειριστεί θέματα με τοπική ιδιαιτερότητα.

Ο αριθμός των πιθανών Δεικτών Βιώσιμης Ανάπτυξης είναι ουσιαστικά απεριόριστος και τουλάχιστον όσος και ο αριθμός των προβλημάτων. Η δημιουργία δεικτών βιώσιμης ανάπτυξης πήρε ιδιαίτερη ώθηση μετά την Agenda 21 που υιοθετήθηκε στην διεθνή συνάντηση των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και τη Βιώσιμη ανάπτυξη του Rio  το 1992 ². Στο κεφάλαιο 40 της διακήρυξης του Rio, εκαλούντο οι χώρες καθώς και διεθνείς, κυβερνητικές και μη κυβερνητικές οργανώσεις, να  αναπτύξουν δείκτες βιώσιμης ανάπτυξης που μπορούν να παρέχουν μια σταθερή βάση για τη λήψη αποφάσεων σε όλα τα επίπεδα. Μια ένδειξη της τεράστιας ποικιλίας αναπτυξιακών δεικτών υπάρχει στην έκδοση του 2013 της World Bank ¹ και στην έκδοση των Ηνωμένων Εθνών ³.

Αυτό που πρέπει να τονισθεί είναι ότι δεν είναι όλοι οι δείκτες που συναντάμε στη βιβλιογραφία χρήσιμοι και αποτελεσματικοί. Υπάρχουν κριτήρια, που προσδιορίζουν το χρήσιμο από το μη χρήσιμο δείκτη. Σε γενικές γραμμές, τα κριτήρια μπορούμε να τα κωδικοποιήσουμε ως εξής:

Ένας σωστός δείκτης Ανάπτυξης πρέπει:
4	Να είναι εύκολα κατανοητός. Είτε δείχνει για πόσα χιλιόμετρα μπορούμε να κινηθούμε ακόμα, είτε δείχνει πόσα λίτρα καυσίμων έχουμε, ο δείκτης καυσίμων είναι σαφής για όλους (…σχεδόν) τους οδηγούς. Αν ο δείκτης έδειχνε την αξία τον καυσίμων που έχει απομείνει στο ρεζερβουάρ, ή πόσα BTUs ή KWh ενέργειας έχουμε ακόμα, πόσοι θα τον καταλάβαιναν;
4	Να έχει σχέση με το αντικείμενο που μας  ενδιαφέρει. Αν ο δείκτης έδειχνε τον αριθμό οκτανίων της βενζίνης θα μπορούσαμε να ξέρουμε πότε να γεμίσουμε το ρεζερβουάρ; Το φαινόμενο ανθρώπων που λένε σωστά αλλά άσχετα στοιχεία δεν είναι τόσο σπάνιο και ο αριθμός τους σίγουρα δεν περιορίζεται στον πληθυσμό των απροετοίμαστων ομιλητών.
4	Να είναι έγκυρος. Είναι προφανές πως η χρησιμότητα του συστήματος στηρίζεται στη σωστή επεξεργασία αξιόπιστων στοιχείων. Αν ο δείκτης μας δείχνει πως το ρεζερβουάρ είναι μισογεμάτο, ενώ είναι άδειο, τότε δεν είναι απλώς άχρηστος, είναι  επικίνδυνος.
4	Να είναι έγκαιρος, δηλαδή να μπορεί να  χρησιμοποιηθεί για να προληφθεί μια κατάσταση. Αν ο δείκτης μας λειτουργούσε μόνον για να μας δείξει ότι σε 500 μέτρα μας τελειώνουν τα καύσιμα θα ήταν χρήσιμος μόνον για να καταλάβουμε γιατί σταμάτησε το αυτοκίνητό μας.

Στην πραγματικότητα, η προσεκτική ενασχόληση με δείκτες βιώσιμης ανάπτυξης αναδεικνύει την μεγάλη συμβολή της Τοπικής Αυτοδιοίκησης – αλλά και της υπεροχής της έναντι συστημάτων κεντρικού σχεδιασμού και διοίκησης- τόσο στον έγκαιρο εντοπισμό προβλημάτων μιας περιοχής, όσο και στο μηχανισμό δημιουργίας της πιο δυναμικής και βιώσιμης ανάπτυξης, δηλαδή της συνθετικής ανάπτυξης, που είναι η ανάπτυξη εκ των κάτω.

1	World Bank. 2013. World Development IndicatorsΑ 2013. Washington, DC: World Bank. doi: 10.1596/978-0-8213-9824-1. License: Creative Commons Attribution CC BY 3.0 http://databank.worldbank.org/data/download/WDI-2013-ebook.pdf
2	CSD Indicators of Sustainable Development – 3rd edition
3	http://www.un.org/esa/sustdev/natlinfo/indicators/guidelines.pdf

                          Περισσότερα4

             Δείκτες για την Αυτοδιοίκηση4

        Ενδιαφέροντες σύνδεσμοι 4